In het hoger onderwijs wordt steeds vaker gebruik gemaakt van online leermateriaal. Denk hierbij bijvoorbeeld aan online modules of vakken die face-to-face en online onderwijs combineren (blended learning). Doordat de lesgever niet fysiek aanwezig is, is de interactie tussen lesgever en student geen vanzelfsprekendheid in een online leeromgeving. Toch komt in onderzoek naar voor dat het gevoel van aanwezigheid van de lesgever een duidelijke invloed heeft op zowel de motivatie als de leeruitkomsten bij de studenten (e.g. Baker, 2010; Clark & Mayer, 2016; Lynch, 2016). In deze tip geven we een aantal mogelijkheden om je aanwezigheid als lesgever in een online context zo groot mogelijk te maken. Dit kan gaan van een indirecte aanwezigheid (doordat de leeromgeving goed doordacht is, krijgen de studenten impliciet het gevoel dat er ook een lesever achter zit) tot een meer directe aanwezigheid. Voorbeelden van dit laatste zijn het gebruik van screencasts waarin je zelf hoorbaar/zichtbaar bent, interactie op het forum, online feedback of zelfs rechtstreeks interactie via vormen van video-conferentie.
Voor welke optie(s) je kiest, zal steeds samenhangen met je leerdoelen en de specifieke kenmerken van je studentengroep.
Indirecte aanwezigheid
Bij het ontwerpen van je vak stel je je als lesgever verschillende vragen: Wie zijn mijn studenten? Welke doelstellingen moeten zij bereiken? Hoe ga ik ze helpen deze te bereiken? Hoe ga ik dit evalueren?...
Een mogelijk risico bij het uitwerken van een online leeromgeving is dat deze vragen niet gesteld worden. Hierdoor is de kans reëel dat het online gedeelte beperkt blijft tot het eenvoudigweg aanbieden van leermaterialen waarin studenten zelf hun weg moeten zoeken. Het online plaatsen van een aantal screencasts en bijhorende presentaties garandeert echter nog geen effectieve leeractiviteiten. De studenten kunnen dit ervaren als een berg verzamelde informatie eerder dan als een gerichte leeromgeving die ontworpen is door de lesgever. Het gevaar hiervan is dat het verwerkingsproces beperkt blijft tot het niveau van louter kennis vergaren, zonder dat hier verder iets mee gedaan wordt (toepassen, combineren, analyseren,…).
Om er een effectieve online leeromgeving van te maken, is het dan ook essentieel dat je als lesgever diezelfde vragen stelt in een online als in een offline context:
- Welke competenties en leerdoelen wil ik nastreven?
- Via welke werkvormen kan ik deze bereiken?
- Welke leermaterialen bied ik hiervoor aan?
- Hoe bouw ik formatieve (en eventueel summatieve) evaluatie in (zie ook ECHO-tip 2013: Feedback geven via Blackboard)?
- Wat is de relatie tussen de online component en de contactmomenten?
Hoewel dit er niet toe zal leiden dat er een rechtstreeks contact is tussen de studenten en de lesgever, zullen de studenten hierdoor indirect ervaren dat iemand de leeromgeving bewust vorm gegeven heeft.
Directe aanwezigheid
Naast de hierboven vermelde impliciete aanwezigheid, kan je er als lesgever ook voor zorgen dat er een meer persoonlijke aanwezigheid is. Dit kan op verschillende niveaus, waarbij je aanwezigheid telkens explicieter wordt.
Passieve aanwezigheid
Indien je de online leerinhouden hoofdzakelijk aanbiedt via tekstueel materiaal, kan dit afstandelijk overkomen. Het gebruik van directe instructie via screencasts geeft je echter de mogelijkheid om een directer gevoel van contact te creëren. Het is hierbij zeker niet noodzakelijk om zelf voortdurend in beeld te zijn. Wel kan een visuele aanwezigheid op cruciale momenten (bijvoorbeeld bij de introductie en het einde van het vak of de les) zorgen voor een nog persoonlijker gevoel van aanwezigheid.
Ook het regelmatig plaatsen van aanvullingen of herinneringen op de startpagina van je vak benadrukt dat je het online gedeelte ziet als een volwaardig deel van de leeromgeving. Wanneer je bijvoorbeeld links plaats naar recent materiaal, zoals relevante nieuwsartikels, maak je duidelijk dat je voortdurend bezig bent met het actualiseren van je vak.
Bij een passieve aanwezigheid wordt jouw aanwezigheid als lesgever dus duidelijk doordat je zelf zichtbaar bent in het lesmateriaal en doordat je geregeld actuele informatie aanlevert aan de studenten. Er vindt hierbij evenwel geen interactie plaats tussen de lesgever en de studenten.
Actieve, asynchrone aanwezigheid
Een stap verder is wanneer je op een asynchrone manier in interactie gaat met de studenten, bijvoorbeeld via een forum (zie ook ECHO-tip 2016: Discussiëren 2.0: De elektronische discussiegroep). Zonder actieve inbreng van een lesgever verwatert het gebruik van een forum meestal snel, vermits studenten vaak onzeker blijven of de antwoorden van medestudenten wel kwalitatief genoeg zijn. Uiteraard is het hierbij zeker niet de bedoeling dat je als lesgever elke vraag op het forum direct beantwoordt, maar wel dat je het leerproces gaande houdt. Door het stellen van bijvragen, het expliciet vragen van input aan de rest van de studentengroep, het geven van gedeeltelijke antwoorden en het geven van feedback op voorgestelde oplossingen, voedt je als lesgever het leerproces en zorg je tegelijk voor een expliciete gevoel van lesgever-aanwezigheid. Daarnaast valt ook de online communicatie tussen docent en studenten - hetzij via de communicatietool van het leerplatform, hetzij via e-mail – onder deze noemer.
Zowel bij het forum als bij digitale communicatie is het van belang dat studenten merken dat je dit actief opvolgt (Barton & Maness, 2017; Riggs & Linder, 2016). Dit kan door voor jezelf enkele malen per week een vast ogenblik te voorzien voor het nakijken hiervan en dit ook te communiceren aan de studenten. Enkel wanneer ze merken dat het online luik voor jou een volwaardig en belangrijk deel is van de gehele leeromgeving, zullen zij dit zelf ook zo ervaren.
Het geven van feedback kan eveneens via digitale weg verlopen. De meest eenvoudige vorm hierbij is dat je je schriftelijke feedback via de online leeromgeving aan de studenten bezorgt. Dit is echter niet de enige mogelijkheid. Door de feedback onder de vorm van een video te geven, wordt dit persoonlijker en kan je de impact ervan nog vergroten (McCarthy, 2015; West et al., 2017). Wanneer je hiermee vertrouwd bent, is de tijd die je hier in steekt trouwens vergelijkbaar met deze bij een traditionele, schriftelijke feedback (Crook et al., 2012).
Actieve, synchrone aanwezigheid
Uiteraard is het mogelijk om nog verder te gaan door het gebruik van synchrone interactie, zoals het inzetten van video conferencing voor rechtstreekse contacten met studenten of studentengroepen. Binnen de UAntwerpen wordt hiervoor gebruik gemaakt van Blackboard Collaborate.
Hoewel dit zeker de eerste keer een grotere mate van praktische voorbereiding vraagt, kan de directe interactie tussen docent en studenten een belangrijke meerwaarde zijn. Waarom zou je geen online vragenuurtje inlassen waarop studenten kunnen intekenen (zie best practices onderaan)? Wanneer verschillende studenten eenzelfde topic willen bespreken, kan je hen ook tezamen in één virtuele ruimte verder helpen. Deze technologie kan eveneens relevant zijn voor kleinere studentengroepen waarvan enkele studenten zich in het buitenland bevinden. Via deze weg blijft ook over grote afstand het directe contact tussen student en docent bewaard.
Meer weten?
ECHO-onderwijstips:
- Feedback geven via Blackboard (2013)
- Discussiëren 2.0: De elektronische discussiegroep (2016)
- Videocation: Weblectures en screencasts in uw onderwijs (2017)
- 'Screening the screencast': Didactische overwegingen bij screencasts (2017)
- Hoe een screencast effectief en aangenaam maken? (2017)
Baker, C. (2010). The Impact of Instructor Immediacy and Presence for Online Student Affective Learning, Cognition, and Motivation. Journal of Educators Online, 7 (1).
Barton, D.H., Maness, D. (2017). Teaching presence in online courses: Organization and design are key. Innovation Showcase, 12 (11).
Clark, R. C., & Mayer, R. E (2016). E-learning and the Science of Instruction. Proven Guidelines for Consumers and Designers of Multimedia Learning (vierde editie). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Crook, A., Mauchline, A., Maw, S., Lawson, C., Drinkwater, R., Lundqvist, K., Orsmond, P., Gomez, S. & Park, J. (2012). The Use of Video Technology for Providing Feedback to Students: Can It Enhance the Feedback Experience for Staff and Students?. Computers & Education, 58 (1), 386-396.
Lynch, J. (2016). Teaching Presence. Higher Education Services. White Paper. Course Design, Development, and Academic Research. Pearson Education Inc.
McCarthy, J. (2015). Evaluating written, audio and video feedback in higher education summative assessment tasks. Issues in Educational Research, 25 (2), 153-169.
Riggs, S.A., & Linder, K.E. (2016). Actively Engaging Students in Asynchonous Online Classes. Idea Paper #64. Oregon State University Ecampus.
Vaughan, N. D., Cleveland-Innes, M., & Garrison, D. R. (2013). Teaching in blended learning environments: Creating and sustaining communities of inquiry. Edmonton: Athabasca University Press.
West, R.E., Jay, J., Armstrong, M. et al. (2017). “Picturing Them Right in Front of Me”: Guidelines for Implementing Video Communication in Online and Blended Learning. TechTrends, 61 (5), 461 - 469.
Voor personeelsleden UAntwerpen (na inloggen):
Handleidingen Blackboard Collaborate: Blackboard > Mijn organisaties > Handleidingen en richtlijnen
Best practice Blackboard Collaborate bij FBD
Best practice Blackboard Collaborate bij ReVaKi
(Onderwijstip oktober 2018)