Feedback na examens

“Grades often tell the student ‘the work is over’. We must not confuse grading with feedback.” (Hattie & Clark, 2019, p. 2, geciteerd in Winstone & Boud, 2022).

Dit citaat wijst op een aandachtspunt bij feedbackgesprekken na een examen. Hierbij komen namelijk twee zaken samen die in een ideale wereld beter niet samenkomen: de summatieve én formatieve functie van beoordelen. Anders gesteld, het toekennen van punten en het geven van feedback komen voort uit dezelfde beoordeling, namelijk het examen. Hoewel dit dus niet ideaal is, komt het wel regelmatig voor. Neem daarom de volgende tips en ideeën mee:

• Studenten focussen bij punten en feedback vaak op het cijfer. Ze zien de feedback hierbij meer als een verantwoording voor hun cijfer en niet als iets wat op zichzelf waardevol is. Dit kan ook betekenen dat studenten het feedbackgesprek eerder als een mogelijkheid zien om het cijfer nog te veranderen. Maak daarom voor het feedbackgesprek duidelijk dat het cijfer sowieso vastligt, tenzij er ergens een fout is gemaakt. Als studenten vervolgens toch een poging wagen om het cijfer aan te passen, kan je dat gesprek snel stoppen door te wijzen op de eerdere communicatie en afspraken.
• Ook jouw perceptie van het feedbackgesprek (i.e., verantwoording van het cijfer of leermoment voor toekomstige uitvoering) kan een invloed hebben op hoe het feedbackgesprek verloopt. Als de focus op het verantwoorden van het cijfer ligt, is er vaak minder ruimte voor dialoog. Studenten worden dan minder betrokken in het gesprek. Dit vloeit ook voort uit de meer juridische invalshoek die helaas soms naar boven komt bij het samennemen van summatieve en formatieve evaluatie (ECHO-onderwijstips ‘Juridische twistpunten over toetsing vermijden’, 2021 en ‘Judge for yourself: juridische onderwijsvragen’, 2016). Hierbij ga je als lesgever waarschijnlijk meer geremd zijn in het gedetailleerd geven van feedback en je meer focussen op het verantwoorden van het punt dan op remediëring.
• Of je een meer summatieve (i.e., focus op verantwoording van punt) of een meer formatieve invalshoek (i.e., focus op remediëring) kiest, kan ook afhankelijk zijn van de context. Kan de student de feedback nog opnemen in tweede zit of bij toekomstige opdrachten/examens in de verdere opleiding? Dan is het wellicht interessant om (ook) sterk in te zetten op gedetailleerde feedback en remediëring.

Om tot een leerrijk en kwaliteitsvol feedbackgesprek te komen, kan een voorbereiding door een lesgever, maar ook door een student nuttig zijn. Enkele suggesties:

Communiceer vooraf over de praktische spelregels. Dit kan dan gaan over hoe het feedbackgesprek zal verlopen (bijvoorbeeld, het hele examen zal vraag per vraag overlopen worden of de focus zal liggen op die zaken die de student minder goed uitgevoerd heeft) en de voorziene tijdsduur. Geef mee wat jij verwacht van de student en wat de student van jou kan verwachten. Soms worden er op faculteits- of opleidingsniveau afspraken gemaakt die bepalen onder welke vorm en voorwaarden het feedbackgesprek wordt uitgevoerd (bijvoorbeeld, de gesprekken gaan door in de vorm van groepsgesprekken waarin de meest gemaakte fouten behandeld worden; deelname aan een plenair feedbackmoment is een noodzakelijke voorwaarde om eventueel later te kunnen deelnemen aan een individueel feedbackmoment). Zorg dat je goed op de hoogte bent van eventuele afspraken en communiceer deze concreet naar de studenten.

Stimuleer de feedbackgeletterdheid van studenten (ECHO-onderwijstip ‘Werk maken van feedback’, 2023):

• Vraag studenten om zich voor te bereiden op het feedbackgesprek. Waar willen ze voornamelijk feedback op? Met welke vragen komen ze naar het feedbackgesprek? Benadruk hierbij dat des te concreter studenten zijn, des te waardevoller het feedbackproces wordt. Je kan vragen dat studenten deze zaken op voorhand doorgeven aan jou, zodat je jezelf kan voorbereiden.
• Communiceer over het doel en nut van het feedbackgesprek. Waarom wordt dit ingepland en wat zijn mogelijke voordelen ervan?
• Help studenten om feedbackgesprekken optimaal te benutten. Hierbij zet je in op het stimuleren van een open houding ten opzichte van de feedback en het bevorderen van een helder begrip van wat feedback kan zijn. Enkele mogelijkheden: (1) Geef aan dat studenten fouten mogen maken en adviseer hen om met een open mind naar het feedbackgesprek te komen. (2) Kader het feedbackgesprek binnen een mogelijkheid om het in de toekomst beter te doen. Geef mee dat het gesprek zal gericht zijn op ondersteuning en suggesties ter verbetering, niet op kritiek. (3) Verduidelijk dat feedback niet gericht is op de student als persoon, maar op de momentopname dat het examen nu éénmaal is. (4) Spreek de verwachting uit dat het feedbackgesprek een dialoog zal zijn. Studenten worden verwacht hieraan actief deel te nemen.

Een goede start is cruciaal, ook bij een feedbackgesprek. Besteed dus zeker voldoende aandacht aan de openingsfase. Enkele aandachtspunten:

• De ontvangst van de student bepaalt de sfeer van het gesprek. Denk daarom op voorhand na over hoe formeel of informeel je het feedbackgesprek wil laten zijn. Beide mogelijkheden zijn prima, maar laat je hierbij zeker leiden door jouw persoonlijke stijl en voorkeur. Verschillende factoren beïnvloeden de sfeer: (1) Hoe je elkaar aanspreekt. Gaan jullie elkaar aanspreken met ‘jij’ en ‘jou’ of eerder met ‘u’? De student volgt meestal het voorbeeld van de lesgever. Jij hebt hier dus een eerste element in handen om het gesprek formeler of juist informeler te laten zijn. (2) Kom je direct ter zake of houd je het in het begin wat losser? In het laatste geval voer je wat small talk, stel je wat belangstellende vragen, enzovoort.
• Ongeacht jouw persoonlijke stijl, formeel of informeel, is het altijd belangrijk om een veilige omgeving te creëren voor de student (ECHO-onderwijstip ‘Positive vibration, Yeah! Een positief klasklimaat’, 2020). Spreek uit dat de student zeker input mag leveren en vragen mag stellen. Maak duidelijk dat het ok is dat de student op het examen fouten heeft gemaakt en dat je zo goed mogelijk gaat proberen de student te ondersteunen om deze fouten in de toekomst te vermijden.
• Herhaal eventueel enkele zaken die je mogelijk in de voorbereiding hebt gecommuniceerd (bijvoorbeeld, praktisch-organisatorische spelregels, het feit dat het punt vast ligt, …).
• Start de inhoudelijke bespreking vanuit de student, om de dialoog op te starten. Enkele mogelijke vragen: (1) Hoe denk je over jouw examenresultaat? (2) Waar maak je je nog zorgen over? Wat wil je bespreken? (3) Wat verwacht je van dit gesprek?

Schenk tijdens het feedbackgesprek niet alleen aandacht aan zaken die minder goed waren, maar benadruk ook sterke punten en geef zeker suggesties. Help dus de student zich verder te verbeteren door concrete tips te geven voor het aanpakken van mindere punten (ECHO-onderwijstip ‘Feedback matters! Kwaliteitsvolle feedback’, 2022).

Het feedbackgesprek is een mondelinge bespreking en dus een vorm van directe communicatie, waarbij je best aandacht besteedt aan aspecten die bij schriftelijke feedback niet spelen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een aantal gesprekstechnieken die je kan inzetten om de student zoveel mogelijk te laten inbrengen (bijvoorbeeld, verbale aanmoedigingen en parafraseren, ECHO-onderwijstip ‘Feedbackgesprek’, 2015).

Soms is het feedbackgesprek ook een slechtnieuwsgesprek. De student heeft een slecht cijfer gekregen en komt dit bespreken. Enkele aandachtspunten hierbij:

• Duidelijkheid primeert. Verbloem de boodschap dus niet: helaas is het dit keer geen goed cijfer.
• Als de student tijdens het gesprek een heel emotionele reactie heeft, ga dan niet verder inhoudelijk werken. Toon begrip voor de emoties en las een time-out in, waarbij er ruimte is voor deze emoties. De student zal sowieso in dit geval niet open staan voor inhoudelijke commentaar.
• Bekijk of het mogelijk is om na emotionele reacties van een student inhoudelijk verder te werken. Bespreek mogelijke stappen voor verbetering van de foutieve antwoorden en bied concrete suggesties aan om eventuele hiaten in de inzichten van de student aan te pakken. 
• Het is mogelijk dat de student blijft hangen bij een bepaald antwoord. Geef hierbij in eerste instantie wat ruimte aan de student. Blok vervolgens de student af. Dit kan, bijvoorbeeld, door te vragen welke andere vragen de student nog wil behandelen of door te wijzen op het feit er slechts beperkte feedbacktijd is en dat je deze zeker wil spreiden over alle aandachtspunten die de student en/of de lesgever heeft.
• Mogelijk is het nuttig om een getuige aanwezig te laten zijn op dit feedbackgesprek om eventuele latere betwistingen te vermijden.

Zeker bij grote studentenaantallen is het goed om te kijken hoe je tijdsefficiënt zinvolle feedback kan geven. Enkele mogelijkheden:

• Zet in eerste instantie in op het geven van groepsfeedback. Studenten die daarna nog vragen hebben, kunnen een individueel gesprek aangaan. In sommige omstandigheden kan je deelname aan de groepsfeedback als voorwaarde voor een individueel gesprek opnemen. Best bekijk je hiervoor de condities opgenomen in het examenreglement van de eigen instelling.  
• Geef studenten algemene (schriftelijke) feedback op de belangrijkste zaken. Indien deze feedback vragen oproept, kunnen ze die stellen in een gesprek. Eventueel kan je hen ook een antwoordmodel bezorgen als eerste feedback.
• Nodig meerdere studenten tegelijk uit voor een feedbackgesprek. Laat hen hun examen vergelijken met een antwoordmodel. Een deel van hun vragen wordt op die manier waarschijnlijk al beantwoord. Vervolgens kunnen ze aanvullende vragen in een mondeling gesprek opnemen.
• Laat studenten een afspraak maken voor het feedbackgesprek. Hierbij krijgen ze de opdracht om bij de afspraak al aan te geven met welke vragen ze naar het feedbackgesprek komen of waarmee ze volgens hen voornamelijk moeilijkheden hadden op het examen.
• Geef prioriteit aan niet-geslaagde studenten. Zij krijgen voorrang bij het inplannen van de feedbackgesprekken; pas in tweede instantie kunnen geslaagde studenten intekenen. Iedere student heeft hierbij dus inzagerecht, enkel de timing verschilt. Let er wel op dat de mogelijkheid tot bespreking gegeven wordt voor het verstrijken van de beroepstermijn.

ECHO-onderwijstips :

• Feedbackgesprek (2015).
• Judge for yourself: juridische onderwijsvragen (2016)
• Positive vibration, yeah! Een positief klasklimaat (2020).
• Juridische twistpunten over toetsing vermijden (2021)
• Feedback matters! Kwaliteitsvolle feedback (2022).
• Werk maken van feedback (2023).

Winstone, N. E., & Boud, D. (2022). The need to disentangle assessment and feedback in higher education. Studies in Higher Education, 47(3), 656-667.