I.s.m. Evelyne Mancel, Antje Simon en Sara Backx (Dienst voor Studieadvies & Studentenbegeleiding, UAntwerpen)
De overstap naar het hoger onderwijs is voor jongeren een stevige uitdaging, zowel qua studie als op sociaal vlak. Ze bevinden zich bovendien op het moment van de overstap in een belangrijke fase van hun identiteitsontwikkeling. Dat psychische problemen net in deze periode ontstaan en/of tot uiting komen is dan ook niet zeer verwonderlijk.
Met welke emotionele moeilijkheden kunnen studenten kampen? Hoe herken je tijdig psychische problemen? Waarom is het belangrijk om ondersteunend te reageren? Hoe doe je dat? Naar wie of wat verwijs je best door? Onze tip zet je op weg!
Naar een community of caring
Niet elke jongere die het emotioneel moeilijk heeft, behoeft een behandeling. Het is normaal dat studenten soms kampen met psychische klachten zoals slapeloosheid of stress. De meeste van deze problemen zijn mild en van voorbijgaande aard. Onderstaande figuur (Bruffaerts, 2016) geeft aan dat 60% van onze studenten hoger onderwijs geen emotionele problemen ervaart, 25% heeft weinig tot milde en 10% milde tot matige emotionele problemen. Vaak zijn de emotionele moeilijkheden een reactie op een specifieke situatie of gebeurtenis. Zo ervaren veel studenten stress voor een examen en voelt elke jongere zich wel eens verdrietig na een ruzie met een vriend.
Soms echter kunnen emotionele problemen zich ontwikkelen tot psychische stoornissen, zoals een depressie. Om dit tegen te gaan is het van cruciaal belang dat we kwetsbare jongeren, met ernstige emotionele moeilijkheden, tijdig identificeren. Het betreft hier ongeveer 5% van onze studenten hoger onderwijs. Ondersteuning van deze studenten via een zogenaamde ‘community of caring’ staat hierbij centraal. Idee is dat vrienden, ouders en medestudenten maar ook lesgevers en studiebegeleiders als ‘poortwachter’ fungeren voor deze ‘high risk’ jongeren en hen niet alleen een eerste luisterend oor bieden, maar ook tijdig doorverwijzen naar professionele hulp.
Herken signalen
Signalen dat een student het moeilijk heeft, zijn vaak subtiel. Belangrijk is om alert te zijn voor veranderingen in gedrag en/of emoties, de zogenaamde vier ‘ça va-signalen’ (Bruffaerts, 2016):
Verandering in gedrag
Heb oog voor (plotse) veranderingen in het studiegedrag van je studenten, zoals een lagere concentratie, verminderde participatie tijdens (praktijk)lessen en/of een verslechtering van de leerresultaten.
Zich terugtrekken
Oplettendheid is geboden als een student zich terugtrekt uit sociale activiteiten, minder dan voorheen deelneemt aan groepsdiscussies en/of steeds meer moeite heeft om samen met medestudenten aan een groepsopdracht te werken.
Verandering in emoties
Wees alert voor verschuivingen in de emotionele toestand van een student. Een vroeger altijd enthousiaste student die nu apathisch lijkt of een student die frequente stemmingswisselingen vertoont, verdienen de nodige aandacht.
Zeggen dat het niet goed gaat
Opmerkingen van studenten die aangeven dat het al een tijd niet goed gaat, men zich hopeloos voelt, of er een einde aan wil maken, zijn verontrustend.
Maak problemen bespreekbaar en verwijs indien nodig door naar hulp
Als je bepaalde van bovenstaande signalen opmerkt en/of je zorgen maakt over een student, is het belangrijk dat je mogelijke problemen bespreekbaar maakt. Met de nadruk op ‘mogelijke’: uiteraard kan de situatie minder ernstig zijn dan je had gedacht. Neem echter het zekere voor het onzekere: een ondersteunend gesprek kan mogelijk van cruciaal belang zijn voor de student in kwestie om tijdig hulp te krijgen. Voor dergelijk gesprek zijn er drie gouden regels:
Bespreek en bevraag
Benoem de waargenomen signalen en druk je bezorgdheid uit. Doe dit op een eenvoudige manier en hou het bij wat je ziet. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik merk dat je de laatste tijd wat afwezig bent in de les en zo ken ik je niet. Ik maak me zorgen over jou.’ Luister, vat samen en vraag voldoende door zodat je een duidelijker zicht krijgt op wat er mogelijk aan de hand is.
Motiveer en overtuig om hulp te zoeken
Als de student volgens jou psychische hulp nodig heeft, bekijk dan samen de opties voor ondersteuning. Als lesgever of studiebegeleider ben je (veelal) niet opgeleid in het professioneel begeleiden van studenten met emotionele problemen. Wees dus open en eerlijk over wat wel en niet binnen jouw mogelijkheden ligt. Help de student met het zetten van de eerste stap naar hulpverlening (bijvoorbeeld opzoeken contactgegevens) indien je merkt dat de drempel hiervoor erg groot is.
Verwijs door naar hulp
Studenten met emotionele moeilijkheden kan je verwijzen naar de studentenvoorzieningen van hun hogeschool of universiteit. Ze kunnen er terecht voor diverse studieproblemen en emotionele moeilijkheden zoals faalangst of depressie. Ook bij een uitdagende thuissituatie, financiële zorgen of de combinatie van studeren met topsport, kunstbeoefening of een functiebeperking (ADHD, autisme, chronische ziekte, dyscalculie, stotteren, …) zijn de studentenvoorzieningen het eerste aanspreekpunt. Verwijs studenten er dus tijdig naar door en zorg voor voldoende concrete informatie (contactgegevens, openingsuren, …). Leg ook duidelijk uit waarom je doorverwijst.
Als verwijzing naar een psycholoog voor de student een te grote stap is, kan je bekijken of er binnen je instelling een laagdrempeliger initiatief bestaat. Aan UAntwerpen is bijvoorbeeld een verwijzing mogelijk naar een netwerk van studenten die medestudenten bijstaan bij emotionele moeilijkheden, i.c. Students for Students (link enkel toegankelijk voor UAntwerpen-personeelsleden, na login).
Draag zorg voor jezelf
In het ganse proces van signalen herkennen, problemen bespreekbaar maken en doorverwijzen is het stellen van grenzen essentieel om je eigen veerkracht te behouden. Dit betekent dat je een evenwicht bewaart tussen afstand en nabijheid. Doe niet meer dan wat je zelf aankunt en zorg ervoor dat je ook zelf ergens terecht kan met je vragen, gevoelens van onmacht of twijfels.
Je kunt je grenzen aangeven zonder afbreuk te doen aan je betrokkenheid door open en eerlijk te zijn over wat wel en niet binnen je mogelijkheden en professionele opdracht valt. Leg uit dat doorverwijzen niet betekent dat je de ander afwijst, maar dat je juist afstand neemt om effectief te kunnen helpen. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik vind het belangrijk dat je de juiste hulp krijgt en ik ben niet de juiste persoon die je die hulp kan bieden. Ik wil wel samen met jou bekijken waar je wel terecht kan.’
Betrek -in overleg met de student- ook anderen (zoals een medewerker van de studentenvoorziening van je instelling, de ouders en/of huisarts van de student) en bouw een ondersteunend netwerk rondom de student die het moeilijk heeft (cf. supra: ‘community of caring’).
Wat te doen bij signalen van suïcidaliteit
Wanneer een student met emotionele problemen dreigt met suïcide, is er sprake van een psychische crisis. In een crisissituatie verkeert de student in ernstige nood. Het is dan van groot belang om snel actie te ondernemen en professionele hulp in te schakelen. Cruciaal is om zowel je eigen veiligheid als die van anderen te waarborgen. Geef daarom aan dat een gesprek alleen kan plaatsvinden op een veilige locatie, i.c. niet in de nabijheid van dodelijke middelen. Herhaal dit regelmatig als de persoon niet reageert.
Tips om met de situatie om te gaan:
- Blijf kalm, vermijd discussies en reageer niet boos of geïrriteerd.
- Gebruik korte en duidelijke taal en beschrijf de situatie hier-en-nu.
- Wees geduldig.
- Handel voorspelbaar: beweeg rustig en beschrijf wat je doet of gaat doen.
- Wees direct.
- Raak de student niet aan zonder toestemming.
- Herhaal indien nodig wat je zegt, wie je bent en waarom je er bent.
Als de student rustig genoeg is om na te denken over mogelijke hulp, vraag dan om contact op te nemen met een studentenbegeleider, psycholoog, huisarts of spoeddienst. Help bij het bereiken van deze diensten. Blijf bij de student -zelfs als de hulpdiensten arriveren- zodat deze zich veilig voelt tijdens de crisis.
Als de student aanhoudend gedrag vertoont dat zijn eigen veiligheid of die van anderen in gevaar brengt, breng dan onmiddellijk de nooddiensten (ziekenwagen of politie via 112) op de hoogte alsook andere belangrijke betrokkenen binnen je organisatie, zoals de verantwoordelijke van de opleiding van de student.
Bij twijfel over de beste aanpak van de situatie, neem je voor advies best contact op met:
- De dienst studentenvoorzieningen van je instelling (tijdens kantooruren)
- De hulpdiensten (112)
- De huisarts (van wacht)
- De Zelfmoordlijn 1813 (telefoon of chat)
- Tele-Onthaal (106)
- Het Antigifcentrum (070 245 245)
Na de crisis is het van belang om ook voor jezelf te zorgen. Het kan nuttig zijn om met collega's, een vertrouwenspersoon of iemand van de preventiedienst van je organisatie te praten over wat er is gebeurd. Crisissituaties kunnen schokkend en overweldigend zijn. Het is dan ook essentieel dat je de nodige ondersteuning krijgt.
Meer weten?
ECHO-onderwijstips:
- Iedereen coach? Een focus op studentenwelzijn (2021)
- Stress bij studenten: wat kan je doen als docent? (2022)
- Gelijke onderwijskansen! Ondersteuning voor studenten met een functiebeperking (2024)
ECHO-sessie:
- ‘Support skills’ (december 2024)
Ashoorian, D., Albrecht, K, Baxter, C., Giftakis, E., Clifford, R., Greenwell-Barnden, J. & Wylde, T. (2018). Evaluation of Mental Health First Aid skills in an Australian university population. Early Intervention in Psychiatry, 13, 1121 – 1128.
Black, M., Baker‐Young, E. Thompson, C., McGarry, S. … Milbourn, J. (2021). Preventing suicide in post‐secondary students: a scoping review of suicide prevention programs. European Child & Adolescent Psychiatry.
Bruffaerts, R. (2016). Uitdagingen voor suïcidepreventie in de eenentwintigste eeuw. Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Fox, T., Byrne, D. & Surdey, J. (2020). National Student Mental Health and Suicide Prevention. Framework Implementation Guide. Dublin: Higher Education Authority.
Holdford, D. (2008). Content analysis methods for conducting research in social and administrative pharmacy. Research in Social and Administrative Pharmacy, 4(2), 173–181.
Jacobson, J. M., Osteen, P. J., Sharpe, T. L., & Pastoor, J. B. (2012). Randomized trial of suicide gatekeeper training for social work students. Research on Social Work Practice, 22(3), 270–281.
Litteken, C., & Sale, E. (2018). Long-term effectiveness of the question, persuade, refer (QPR) suicide prevention gatekeeper training program: Lessons from Missouri. Community Mental Health Journal, 54(3), 282–292.
Maslowski, A. K., LaCaille, R. A., LaCaille, L. J., Reich, C. M., & Klingner, J. (2019). Effectiveness of Mental Health First Aid: a meta-analysis. Mental Health Review Journal, 24(4), 245-261.
Mitchell, S. L., Kader, M., Darrow, S. A., Haggerty, M. Z., & Keating, N. L. (2013). Evaluating question, persuade, refer (QPR) suicide prevention training in a college setting. Journal of College Student Psychotherapy, 27(2), 138–148.
Quinnett, P. (1995). QPR: Ask a question, save a life. Spokane, Washington: The QPR Institute.
Reis, A.,Saheb, R., Moyo, T., Smith, C., & Sperandei, S. (2021). The Impact of Mental Health Literacy Training Programs on the Mental Health Literacy of University Students: a Systematic Review. Prevention Scienc.
Universities UK. (2020). Stepchange: Mentally healthy universities. London: Universities UK.
VR 2021 1012 DOC.1445/1. Addendum Convenant Steunpunt Inclusief Hoger Onderwijs (SIHO)‘Duurzaam versterken studentenwelzijn tijdens en in de nasleep van de coronapandemie (1/12/2020-31/12/2024)’.
Witry, M., Kauer, J., Fravel, M., Reist, J., & Viyyuri, B. (2020). Evaluation of a Question Persuade Refer (QPR) training for student pharmacists. Mental Health & Prevention.
Enkel voor UAntwerpen-personeel
Infocenter Ondersteuning Studenten: alle informatie omtrent de ondersteuning en begeleiding waarop onze studenten beroep kunnen doen vindt u hier terug. Daarnaast vind je er ook:
- Een beslissingsboom: bepaal snel hoe je best handelt wanneer een student in moeilijkheden verkeert.
- Een stappenplan met betrekking tot hoe reageren bij een plots overlijden van een student;
- Kennisclips ‘emotioneel welbevinden’: bekijk hoe je kan omgaan met verschillende soorten crisissen bij studenten, i.c. paniek, een schokkende gebeurtenis, vreemd of agressief gedrag, suïcidaliteit.
Verwijs studenten UAntwerpen die het emotioneel moeilijk hebben naar het Studenteninformatiepunt (STIP). Studenten kunnen er ter plekke, maar ook via telefoon of chat een afspraak maken met een studentenpsycholoog. Voor de concrete contactgegevens kan je hen verwijzen naar het Studentenportaal. Alle informatie omtrent mogelijke ondersteuning en begeleiding werd daar voor hen samengebracht.