i.s.m. Wim Lambrechts (Open Universiteit, Nederland), Luc Van Liedekerke (UAntwerpen) & Peter Van Petegem (UAntwerpen)
De opbouw van kennis over duurzaamheid en het voorbereiden van studenten op de onzekere en complexe context van duurzaamheidskwesties is een belangrijk aspect van duurzaam hoger onderwijs. Dit betekent echter niet dat docenten die geen mogelijkheden zien om het inhoudelijke aspect van duurzaamheid te integreren in hun lessen, het thema links moeten laten liggen. Duurzaamheid vereist immers niet alleen een inhoudelijke focus (kennis opbouwen en lesgeven over duurzame ontwikkeling), maar ook een procesmatige focus (de manier waarop we lesgeven, de competenties die we integreren). In deze onderwijstip willen we graag dieper ingaan op de procesmatige aspecten van duurzaam hoger onderwijs, en meer specifiek de competenties voor duurzame ontwikkeling.
Competenties voor duurzame ontwikkeling
Duurzaamheidscompetenties bevatten het geheel van kennis, inzicht, vaardigheden, en attitudes die noodzakelijk worden geacht in de complexe en onzekere context van duurzaamheidskwesties. Verschillende modellen en lijsten zijn beschikbaar, maar telkens komen de volgende kerncompetenties terug:
- Systeemdenken: het vermogen om verbindingen tussen verschillende dimensies te identificeren en begrijpen;
- Anticipatorische competentie (toekomstdenken): het vermogen om toekomstvisies te ontwikkelen, het voorzorgsbeginsel toe te passen, acties en reacties te voorspellen, om te gaan met verandering;
- Normatieve competentie (waarden): het vermogen om waarden, principes en doelen inherent verbonden aan duurzaamheid in kaart te brengen, verduidelijken, met elkaar te verzoenen of onderhandelen;
- Strategischecompetentie (actiegericht handelen): het vermogen om transformatieve strategieën naar duurzaamheid te ontwerpen en implementeren;
- Emotionele intelligentie (empathie, perspectiefwissel): het vermogen om eigen perspectieven en die van de ander te herkennen en respecteren, zich te verplaatsen in het perspectief van een ander, diversiteit te accepteren;
- Omgaan met onzekerheden: het vermogen om te gaan met conflicterende belangen, concurrerende doelen, contradicties in beschikbare informatie, en tegenslagen;
- Kritisch denken en reflectie: het vermogen om gangbare normen, praktijken en meningen uit te dagen, ook in eigen waarden en handelingen.
Het is belangrijk om daarbij in het achterhoofd te houden dat duurzame ontwikkeling steeds het richtinggevend kader vormt waarbinnen deze specifieke competenties vorm krijgen. Tegelijkertijd kan er rond elk van deze competenties perfect gewerkt worden in een onderwijssetting waarin het thema van duurzame ontwikkeling niet expliciet behandeld wordt. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het studenten in kaart leren brengen van verschillende maatschappelijke stakeholders bij regionale mobiliteitsvraagstukken (systeemdenken); studenten zich leren inleven in het perspectief van andere partijen (emotionele intelligentie, normatieve competentie); of hen een levenscyclusanalyse leren uitvoeren die verder reikt dan korte termijn economische aspecten (toekomstdenken).
Een interessant voorbeeld van hoe duurzaamheidscompetenties kunnen worden geoperationaliseerd, kan je terugvinden in Wiek, A. et al. (2016). In deze publicatie worden duurzaamheidscompetenties voorgesteld aan de hand van concrete leerresultaten, daaraan gekoppelde concepten en (onderwijs)methoden, en verdere specificaties van de leerresultaten in drie onderwijsniveaus (secundair onderwijs, bachelor, master). Onderstaande tabel geeft een vereenvoudigd voorbeeld van hoe dit uitgewerkt is voor de competentie ‘systeemdenken’.
Systeemdenken | ||
Concepten | Methoden | Leerresultaten |
-Oorzaak-gevolg ketens, trapsgewijze effecten, feedback loops, vertragingen; -Structuren en dynamieken over meerdere schalen (lokaal-mondiaal); -… | -Kwalitatieve systeemanalyse; -Kwantitatieve modellering; -Causale probleem analyse; -… | - De student is in staat om systeemanalyse methoden toe te passen (bachelor niveau) en te ontwikkelen (master niveau), met het oog op het identificeren en verklaren van causale verbanden tussen oorzaken, gevolgen, en interventiepunten. |
Verbinding met andere competenties
Een belangrijke vraag bij het integreren van duurzaamheidscompetenties is of deze, net als leerinhouden voor duurzame ontwikkeling, moeten worden geïntegreerd als aparte competenties, of eerder in samenhang met andere (generieke) competenties. De zogenaamde ‘twinning’ van competenties is erop gericht om duurzaamheidscompetenties te verbinden met andere, veelal reeds in het curriculum aanwezige, competenties. Dergelijke verbindingen zijn bijvoorbeeld gemaakt met ondernemerschapscompetenties (Lans et al., 2014) en onderzoekscompetenties (Lambrechts & Van Petegem, 2016).
Meer weten?
ExpertiseCentrum Hoger Onderwijs: onderwijstip:
De verbinding tussen duurzaamheidscompetenties en onderzoekscompetenties wordt gemaakt in: Lambrechts, W. & Van Petegem, P. (2016). The interrelations between competences for sustainable development and research competences. International Journal of Sustainability in Higher Education, 17(6), 776-795.
De verbinding tussen duurzaamheidscompetenties en competenties voor ondernemerschap wordt gemaakt in: Lans, T., Blok, V. & Wesselink, R. (2014). Learning apart and together: towards an integrated competence framework for sustainable entrepreneurship in higher education, Journal of Cleaner Production, 62, 37-47.
Algemene informatie over het definiëren en integreren van competenties voor duurzame ontwikkeling vind je in onderstaande publicaties:
Lambrechts, W., Mulà, I., Ceulemans, K., Molderez, I. & Gaeremynck, V. (2013). The integration of competences for sustainable development in higher education: an analysis of bachelor programs in management, Journal of Cleaner Production, 48, 65-73.
Rieckmann, M. (2012). Future-oriented higher education: Which key competencies should be fostered through university teaching and learning?, Futures, 44(2), 127-135.
Wiek, A., Withycombe, L. & Redman, C.L. (2011). Key competencies in sustainability: a reference framework for academic program development, Sustainability Science, 6, 203-218.
Wiek, A. et al. (2016). Operationalising competencies in higher education for sustainable development. In: Barth, M., Michelsen, G., Rieckmann, M., & Thomas, I. (Eds.) (2016). Routledge Handbook of Higher Education for Sustainable Development. Routledge, pp. 241-260.
(Onderwijstip december 2016)