De zot als maatschappelijke houvast

Humor maakt mensen weerloos. Die kwetsbaarheid opent weliswaar mogelijkheden tot misbruik, maar biedt toch vooral bevrijding van spanningen: de nar is als maatschappelijk houvast onmisbaar. Alleen neemt hij in de loop der eeuwen telkens andere gedaanten aan. In deze lezing neemt Herman Pleij u mee naar de zestiende-eeuwse nar, die luidruchtig vertier schept om de gevreesde melancholie te dempen. Hij slaat er door zijn gebrek aan wijsheid de grootste onzin uit, die benut kan worden om gemene kritiek te uiten: het is toch maar een zot die het zegt... Daarom nemen (kerk)vorsten, stadsbesturen, schutterijen en rederijkerskamers een nar in dienst. Zo kan er lucht gegeven worden aan oplopende spanningen. Daarnaast fungeert deze beroepsdwaas als antimodel voor de beschavingsidealen van de stedelijke burgerij. Hij (een enkele keer ook een zij) is de kampioen van het onderbuikse dat voor de beschaafde elite nu juist om de hoogste controle vraagt. Dan is er ook nog de onnozele zot die door elk gebrek aan geleerdheid juist in staat blijkt tot wijsheid van de meest onbevangen soort. Om al die redenen worden professionele zotten en echte gekken in het pre-industriële tijdperk naar hartenlust uitgebuit. En niet zelden toont men zich geïnspireerd door de onsterfelijke zot(tin) die Erasmus aan het woord laat.

Herman Pleij (°1943) is emeritus hoogleraar Historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is vooral geïnteresseerd in middeleeuwse volkscultuur, literatuur en drukpers, de ontwikkeling van een burgermoraal en van Nederlandse identiteiten in het algemeen. Voor zijn werk werd hij in België onderscheiden met de Francqui-leerstoel in 1993 en met een eredoctoraat aan de Katholieke Universiteit Brussel in 2000.  Hij publiceerde onder meer: Dromen van Cocagne; middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven (1997), Tegen de barbarij (1999), Van karmijn, purper en blauw; over kleuren van de Middeleeuwen en daarna (2002), De herontdekking van Nederland (2003), Erasmus en het poldermodel (2005), De eeuw van de zotheid (2007), deel II van een nieuwe Nederlandse literatuurgeschiedenis: Het gevleugelde woord (2007), Komt een vrouwtje bij de drukker… (2008), Moet kunnen…Een kleine mentaliteitsgeschiedenis van de Nederlander (2010) en Anna Bijns, van Antwerpen (2011).