2008-2009

12-14 November 2008
University of California at Davis

Het Instituut voor Joodse Studies organiseert in 2008 en 2009 in samenwerking met verschillende partners een tweeledige reeks wetenschappelijke bijeenkomsten rond de figuur en het werk van de Duits-joodse denker Walter Benjamin. Deze conferentie vormt het eerste luik in dit initiatief. De tweede bijeenkomst, met als titel “True to Benjamin”, zal plaatsvinden aan de Universiteit Antwerpen in september 2009.

Although Benjamin is considered to be a Eurocentric author, he has become a global figure with an international following. The conference “Benjamin’s Frontiers” intends to investigate Benjamin’s influence outside of Europe. We especially intend to explore and document the response to the author’s works in North and South America as well as in the Asian-Pacific area. The conference will equally pay attention to the ways in which Benjamin’s legacy has provided significant impulses for the development of media theory and to the significance of his theoretical approach for the visual arts. The frontiers of intellectual thought and contradictory paradigms in the reception of Benjamin (Benjamin the Marxist, Benjamin the Jewish mystic, Benjamin the philosopher of language, etc.) confirming his influence on global cultural models at the outset of the 21st century, will form a third topic of investigation during the conference.

Organizers:

• University of California at Davis
• International Walter Benjamin Association
• Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf
• Zentrum für Kunst und Medientechnologie Karlsruhe
• Goethe-Institut Los Angeles
• Institute of Jewish Studies (University of Antwerp)

Donderdag 11 december 2008
Universiteit Antwerpen, Prinsstraat 13, C.205
Studiedag in het Frans

L’Institut d’Etudes du Judaïsme organise une journée d’études à l’occasion de la parution de deux ouvrages sur la littérature juive-française contemporaine: la monographie d’Annelise Schulte Nordholt : Perec, Modiano, Raczymow. La génération d’après et la mémoire de la Shoah (Amsterdam, Rodopi, 2008) et le recueil collectif  Témoigner de l’après-Auschwitz : enfants de survivants et survivants-enfants, Annelise Schulte Nordholt, éd. (même éditeur, 2008).

I. Séminaire: Témoigner de l’ après-Auschwitz : enfants de survivants et survivants-enfants

Depuis bientôt trente ans, alors que les générations des survivants s’ éteignent progressivement, ce sont leurs descendants qui prennent la parole : les deuxième et troisième générations, mais aussi une tout autre catégorie : celle des survivants-enfants. A un âge trop tendre pour vivre consciemment les événements, ils survécurent comme « enfants cachés » et, plus rarement, dans la déportation. Deuxième, troisième génération, survivants-enfants : c’est plus que jamais par le biais de la littérature qu’ ils s’expriment, au point que, dans la plupart des pays européens, en Israël et aux Etats Unis, on a vu surgir une véritable «  littérature de la génération d’après », qui ne cesse de s’ enrichir de nouvelles œuvres.
Comment parler ? Comment dire une expérience – celle d’Auschwitz – qu’on n’a pas ou pas consciemment vécue, et qui n’a été transmise que fort difficilement ? Une telle expérience - non des événements eux-mêmes, mais de leur transmission et élaboration dans l’ univers d’après – saurait-elle être commune aux deux catégories d’écrivains, enfants de survivants et survivants-enfants ?. Et comment comprendre la notion de témoin, de témoignage, dans le cas d’ écrivains qui n’ ont rien vu, qui n’étaient pas là ? Ou peuvent-ils, malgré tout, se constituer en « témoin du témoin », et transmettre la mémoire de leurs aînés qui souvent n’ont pas pu parler ? Mais ces écrivains ne témoignent-ils pas aussi, et en premier lieu, de leur propre expérience ?
C’est à de telles questions que s’attachera le séminaire, à travers des textes littéraires d’ expression française.

Programme

14:00-14:05    Vivian Liska: Accueil
14:05-14:15    Annelise Schulte Nordholt (Universiteit Leiden): Introduction
14:15-15:00    Fransiska Louwagie (Katholieke Universiteit Leuven): De la postmémoire au témoignage secondaire: «Métastases d’Auschwitz»
                          Répondant: Kathleen Gyssels (Universiteit Antwerpen)
15:15-16:00    Timo Obergoeker (Universität Mainz): Ellis Island de Georges Perec ou la mémoire sans domicile fixe
16:15-17:00    Henri Raczymow (écrivain, Paris): entretien et lecture de textes récents
17:15-17:30    Annelise Schulte Nordholt (Universiteit Leiden): Présentation des deux ouvrages
17:30-20:00    PAUSE
20:00-21:00    Annelise Schulte Nordholt (Universiteit Leiden): La génération d’après et la mémoire: avec ou contre Proust?

Fransiska Louwagie: De la postmémoire au témoignage secondaire: «Métastases d’Auschwitz»

Nous examinerons la littérature testimoniale issue de la deuxième génération de survivants de la Shoah. Dans un premier temps, il s’agira d’analyser les rapports que ce corpus entretient avec la mémoire et avec les témoignages de la première génération. Les auteurs de la deuxième génération s’approprient-ils une expérience à laquelle ils n’ont été confrontés que de manière indirecte ? De quel droit ? Et à quel effet ? Ces questions nous mèneront finalement à une réflexion sur le rôle du lecteur dans le processus de transmission intergénérationnelle.
Fransiska Louwagie est chercheur post-doctoral en études littéraires à l’Université catholique de Leuven (K.U.Leuven - Fonds spécial de la Recherche). Elle a bénéficié d’une bourse du Fonds de la recherche scientifique - Flandre pour rédiger une thèse consacrée aux problématiques génériques et discursives du témoignage francophone de la Shoah (Par-delà les murailles, Amsterdam, Rodopi, à paraître) et elle est l’auteur de plusieurs articles sur la littérature concentrationnaire. Elle est également membre du comité de rédaction de Témoigner : Entre Histoire et Mémoire (Revue interdisciplinaire de la Fondation Auschwitz - Bruxelles, Éditions Kimé, Paris).

Timo Obergöker: Ellis Island de Georges Perec ou la mémoire sans domicile fixe

En se rendant à Ellis Island, île accueillant jadis les immigrés fraîchement arrivés aux Etats-Unis, Georges Perec est subitement confronté à une crise identitaire qui revêt la dimension d’un choc. Dans le film et le texte littéraire qui résulteront de ce voyage, Perec s’interroge avec acuité sur son identité, identité entre plusieurs chaises revendiquée. Ce sont les essors esthétiques et biographiques de ce texte à nul autre pareil dans sa poésie forte et simple que nous nous attacherons à explorer dans notre intervention.
Timo Obergöker est maître de conférences à l’ Université de Mayence, Allemagne. Il est l’ auteur entre autres de: Écritures du non-lieu. Topographies d’une impossible quête identitaire. Romain Gary, Georges Perec, Patrick Modiano, Frankfurt am Main etc., Peter Lang, 2004, 398p, et d’articles sur Maurice Blanchot, Romain Gary e.a., et le co-éditeur de  Brigitte Sändig, Danielle Risterucci-Roudnicky, Timo Obergöker, éds.,  Literarische Gegenbilder zur Demokratie, Würzburg, Königshausen und Neumann, 2006.

Henri Raczymow, né en 1948 à Paris, est un écrivain et essayiste reconnu. Petit-fils d’émigrés juifs polonais, il est communément considéré comme un membre éminent de la «  deuxième génération »  des écrivains de la Shoah, qui naquirent après 1945, de parents survivants qui leur transmirent leur expérience. Il est l’ auteur de romans et de récits (Contes d’exil et d’oubli, Un cri sans voix, Quartier libre, Bloom & Bloch ) mais aussi de nombreux essais dans le domaine littéraire, historique et artistique (Maurice Sachs ou les travaux forcés de la frivolité, Le Cygne de Proust, L’ homme qui tua René Bousquet, Courbet, l’ outrance). Ses textes les plus récents sont de caractère autobiographique : Reliques (2005), Dix jours "polonais" (2007),  Te parler encore  (2008). Co-fondateur de la revue Traces – revue de culture juive contemporaine des années ‘80 - , Henri Raczymow a régulièrement contribué à des revues juives françaises comme Pardès et L’ Arche.

II. Conférence: La génération d’après et la mémoire: avec ou contre Proust?

Donderdag 11 december 2008
Universiteit Antwerpen, Rodestraat 14 (R.013)
Prof. dr. Annelise Schulte Nordholt (Universiteit Leiden)

Que l’on lise les œuvres de Perec, de Raczymow, de Wajcman ou de Modiano, partout on retrouve la référence à Proust. Non seulement au niveau thématique, mais encore sous forme de citations implicites, de pastiches : véritable récriture de Proust chez certains. Certes, il y a là hommage à La Recherche, mais cet hommage est rendu sur le mode du jeu, de la critique. Car, si la mémoire demeure au centre de leurs œuvres – à la fois devoir de mémoire et travail de la mémoire – il n’ y a plus pour eux de miraculeuse résurgence du passé par la mémoire involontaire. Devenue problématique, douloureuse, la mémoire est plus que jamais liée au traumatisme, à l’oubli. « Mémoire trouée », « mémoire absente » (Raczymow), dans son difficile rapport à « la disparition » (Perec), qu’elle tente d’approcher par l’enquête et la recherche, mais aussi par l’invention et l’imagination.

Annelise Schulte Nordholt enseigne la littérature française à l’Université de Leiden, Pays-Bas. Elle a publié notamment Maurice Blanchot. L’ écriture comme expérience du dehors  (Droz, Genève, 1995) et Le moi créateur dans A la recherche du temps perdu (Paris, L’Harmattan, 2002), ainsi que de nombreux essais sur la littérature contemporaine. Son domaine de recherches actuel est la littérature juive-française de la « génération d’ après », ce qui a donné lieu au colloque « Ecrire la mémoire de la Shoah. La génération d’après »  (Leiden, 2004), au numéro spécial de Modern Jewish Studies intitulé « Writing the Memory of the Shoah at the turn of the century » (vol. V, no. 2, juillet 2006) et aux deux ouvrages présentés aujourd’hui.

Programme (PDF)

Donderdag 19 februari 2009, 10:00-18:00
Universiteit Antwerpen, Rodestraat 14 - R.Annexe, 2000 Antwerpen
Symposium in het Frans en het Engels – toegang gratis

In samenwerking met het departement Wijsbegeerte aan de Universiteit Antwerpen.

Jacques Derrida (1930-2004) est sans doute l’un des philosophes continentales les plus célèbres et influents des cinquante années passées. Ce colloque vise à dévoiler les modes différents dont sa pensée est relié à sa descendance juive dont on rencontre des traces à travers son oeuvre.

Jacques Derrida (1930-2004) is undoubtedly one of most well known and influential continental philosophers of the last fifty years. This symposium aims at revealing the different ways in which his thinking is connected to his Jewish descent, traces of which can be found throughout his writings.

Programma

10:00-10:05    Vivian Liska (Instituut voor Joodse Studies, Universiteit Antwerpen): Verwelkoming
10:05-10:15    Nathan Van Camp (Instituut voor Joodse Studies, Universiteit Antwerpen): Inleiding
10:15-11:00    Eli Schönfeld (The Hebrew University of Jerusalem): “Jewgreek is greekjew“ – Derrida et l’héritage juif 
11:15-12:00   Elena Bovo (Université de Franche-Comté): Le débat entre Derrida et Yerushalmi sur le Moïse de Freud
12:15-13:00   Ann Van Sevenant (Chercheur indépendant, Bruxelles): D’un athéisme prometteur

13:00-14:15    lunchpauze

14:15-15:00    Luca Di Blasi (Institute for Cultural Inquiry Berlin): Derrida and the Religious Dimension of the Media Shift
15:15-16:00    Tore Langholz (Ben Gurion University of the Negev, Beer Sheva): Tour de toujours déjà: Aporias and other apriori’s
16:15-17:00    Rico Sneller (Universiteit Leiden): Derrida and Abulafia
17:15-18:00   Michal Ben Naftali (Independent scholar, Haifa): A Letter to the Other Father

18:00-20:00    pauze

20:00-21:00    Eli Schönfeld (The Hebrew University of Jerusalem): “Jewgreek is greekjew“ – Derrida et l’héritage juif 

Conférenciers

Eli Schönfeld (The Hebrew University of Jerusalem): “Dieu, passez moi l’expression…” – Derrida sur l’origine biblique de la littérature.
Dans Donner la mort, Derrida propose une thèse sur la littérature : son origine ne serait pas gréco-romaine, mais biblique. Cette thèse s’origine dans une lecture de l’épisode de la ligature d’Isaac, –lecture explicitement inspirée de celle kierkegaardienne– a partir de laquelle le thème du rapport entre responsabilité, pardon, et secret, est développé systématiquement. Nous proposons de suivre cet exercice de déconstruction, et tenter dans un deuxième temps une interrogation critique tant de sa logique interne, que de la tradition d’interprétation a laquelle puise la lecture de Derrida. Cette critique nous permettra de relire, autrement que Derrida, la référence kafkaïenne et lévinassienne, tant présente dans ce texte. Et peut être de penser, autrement, le rapport entre la bible et la littérature.
Eli Schönfeld est doctorant dans le département de philosophie de l’Université Hébraique de Jérusalem. Sa recherche porte sur la phénoménologie de Husserl, Sartre et Lévinas, ainsi que sur la pensée juive moderne, de Mendelssohn et Spinoza a Rosenzweig et Lévinas. Durant les années 1998-2003 il fut l’assistant de Prof. Benny Lévy (Université Paris 7), et participa à la fondation de l’Institut d’Etudes Lévinassiennes de Jérusalem en 2000, ou il enseigna la philosophie de Lévinas. Durant les dernières années, il enseigne la philosophie juive moderne a l’Université de Tel Aviv et la philosophie moderne au département de philosophie de l’Université Hébraique de Jérusalem. Il est éditeur scientifique aux éditions Resling (Tel Aviv), membre du comité éditorial des Cahiers d’Etudes Lévinassiennes, et chercheur à l’Institut Van Leer de Jérusalem.

Elena Bovo (Université de Franche-Comté): Le debat entre Derrida et Yerushalmi sur le Moïse de Freud
Elena Bovo partira du dialogue entre Derrida et Yerushalmi sur L’homme Moïse et la religion monothéiste de Freud. La prise de distance de Derrida vis-à-vis de l’interprétation que l’historien du judaïsme propose du Moïse de Freud met en lumière le complexe rapport de Derrida avec le judaïsme.  A la lecture de Yerushalmi, qui cherche à enraciner Freud et la psychanalyse dans la tradition juive, Derrida réagit avec une circonspection qui en dit long sur son propre rapport au judaïsme. Ce rapport est caractérisé en effet par l’impossibilité - déclarée maintes fois par Derrida - d’appartenir à une quelconque communauté. Déraciné par son histoire personnelle, pied noir en Algérie, il affirme avoir cultivé le déracinement. Et pourtant son judaïsme est, dit-il, enraciné au plus profond de lui, avant toute parole, avant toute promesse. A travers l’analyse de la réaction de Derrida au texte de Yerushalmi, l’interrogation portera sur l’expérience existentielle et philosophique du fait de "se sentir juif" tout en refusant l’appartenance à une communauté juive et plus en général à une communauté tout court.
Elena Bovo enseigne l’histoire des idées à l’Université de Franche-Comté et la philosophie contemporaine au Centre Parisien d’Etudes Critiques (Council International Study Programs France). Sa recherche se concentre sur les oeuvres de Jacques Derrida et Emmanuel Levinas.

Ann Van Sevenant (Chercheur indépendant, Bruxelles): D’un athéisme prometteur
Pour répondre à la question “Que pouvons-nous attendre de l’athéisme derridien?”, Ann Van Sevenant propose la lecture d’un extrait (de ‘Penser ce qui vient’) où Jacques Derrida évoque “un athéisme radical qui se souvient de Dieu, un athéisme hypermnésique qui, ici maintenant, aujourd’hui et demain, quant à ce qui vient, allie en lui l’engagement de la promesse messianique (non pas le messianisme), l’esprit révolutionnaire, l’esprit de justice et d’émancipation et, si rétro que cela puisse paraître ici ou là à ceux qui ont intérêt à le croire, un certain esprit d’un certain Marx.”
Ann Van Sevenant a enseigné la philosophie à l’école supérieure professionnelle d’Anvers et est l’auteur, entre autres, de Het verhaal van de filosofie (Antwerpen, 1992), Philosophie de la sollicitude (Paris, Vrin, 2001), Sexual Outercourse. Philosophy of Lovemaking (Leuven, Peeters, 2005), Wat zou de wereld zijn zonder filosofie? (avec Samuel IJsseling, Kampen, Klement, 2007) et Levenswerk. Filosofie en aanvaarding (Antwerpen, Garant, 2009).

Luca Di Blasi (Institute for Cultural Inquiry Berlin): Derrida and the Religious Dimension of the Media Shift
Luca Di Blasi’s general assumption is that the Grammatologie is the product of both a conscious strategy and an unconscious desire. His motives have much to do with his Jewish origin. Derrida responded to two different developments: The so called “death of the book” and the worldwide success story of the vocal alphabet. Both had to be threatening especially for the “race which arised from the book” (Jabès). My main proposition is that Derrida tried to reinterpret this threatening situation by taking advantage of the equivocation of the term phoné in order to attack the Western culture and defend at the same time the Jewish tradition. This implicit and probably partially unconscious project failed at the latest because of Leibniz and his combination of metaphysics and mathematics. Metaphysics appears here not any longer as impossible yearning a presence beyond any difference but seems to end in the “death language” of the pure writing or articulation.
Luca Di Blasi worked as a researcher at the universities of Vienna, Hanover and Siegen and earned a Ph.D. at the university of Eichstätt. Since 2007 he is academic assistant of the director at the Institute for Cultural Inquiry (ICI) in Berlin. His main publications include Der Geist in der Revolte. Der Gnostizismus und seine Wiederkehr in der Postmoderne (Wilhelm Fink, 2002), Cybermystik (Wilhelm Fink, 2006) and Grammatheologie. Eine kultur- und medientheoretische Lektüre.

Tore Langholz (Ben Gurion University of the Negev, Beer Sheva): Tour de toujours déjà: Aporias and other apriori’s
Derrida’s devise in his Theory or Philosophy of Writing was to proof the limitations of western metaphysical thinking. In his in 1967 published books on that topic he draw a line from Plato to Husserl, Heidegger and back, stating against the vulgar concept of writing, that there exists no sign prior to the written. While he proclaims at least the synchrony of the oral and the written, the exit for his grammatological-deconstructive lexicon (différance, supplement, double-bind, arche-writing etc.), his permanently repeated cipher "toujours déjà" leads the reader with a distance of more than 40 years to wander the desert of revelation. The written and the oral Torah may not only serve here as a pattern that connects his Philosophy of Writing with an underground noise of Judaism -- but the tension of the Dual Torah itself may be regarded as the displacement already included in western metaphysical thinking.
Tore Langholz holds a Magister Artium in Political Science. His Master-Thesis deals with Vilém Flusser’s political cybernetics. Since 2007 he is wrting a dissertation at Ben Gurion University of the Negev, Beer Sheva: “Reflections of the Dual Torah in Jacques Derrida’s Grammatology.”

Rico Sneller (Universiteit Leiden): Derrida and Abulafia
Although the philosophy of Derrida does not seem to be indebted to Jewish mystical traditions at all, it nevertheless manifests many motifs and ideas hardly intelligible without reference to some of these traditions. On the other hand, mystical traditions are liable to philosophical explanation as soon as we take into account at least some of Derrida’s texts. In this contribution Rico Sneller will explore some common elements between Derrida and Abulafia. Both have a rather exceptional conception of language; what is striking in their thought is the precedence writing supposedly takes over oral language. A comparative reading could highlight what Sneller is tempted to call a common ‘spiritual’ orientation, despite obvious differences.
Rico Sneller is assistant professor for Ethics and Philosophy of Religion at Leiden University, Faculty of Humanities, Institute of Religious Studies. He wrote his doctoral thesis on Derrida and negative theology and translated several of Derrida’s works into Dutch. His main interests concern the relation between ethics, mysticism and phenomenology.

Michal Ben Naftali (Independent scholar, Haifa): A Letter to the Other Father
On the basis of Derrida's early reading of Foucault's Madness and Civilization and of Levinas' early works, both in Writing and Difference, and of his reading of Kafka's "Letter to the Father", Michal Ben Naftali shall try to suggest a close reading of his Gift of Death and his hyperbolic notion of sacrifice – the father's sacrifice, the son's sacrifice and his own. How does Derrida read the biblical story? How does Derrida conceive father-child relations? Why does he seem to invent the figure of the Father-who-makes-sacrifice, thus transforming his earlier notion of the melancholic subject?
Michal Ben Naftali studied history and philosophy at the Hebrew University of Jerusalem and earned a Ph.D. in philosophy at the university of Oxford. She taught various courses on philosophy, literature and history at the universities of Jerusalem, Tel Aviv and Haïfa and translated several of Derrrida’s works into Hebrew including Archive Fever and The Gift of death. She is currently working as a writer and is an editor of the series "the French" in Hakibbutz Hameuchad publishing house.

Eli Schönfeld (The Hebrew University of Jerusalem): “Jewgreek is greekjew” – Derrida et l’héritage juif 
Qui sommes “nous”? A cette question, Derrida –juif occidental– réponds, a la fin de son article sur Lévinas, “Violence et métaphysique,” par la parole de Joyce: “Jewgreek is greekjew.” Cette parole trahit un des enjeux fondamentaux du dialogue entre Derrida et Lévinas: celui du rapport entre philosophie et science juive. Le sensé se dit il nécessairement dans le vocabulaire philosophique? Peut-on penser hors de l’horizon grec? Ou bien y a-t-il sens de penser au delà de cet horizon? Peut-il y avoir un autre héritage que celui du logos ? C’est a travers ces questions que nous souhaitons interroger, par l’intermédiaire du dialogue qu’il entretint avec Lévinas, le rapport de Derrida a l’héritage de pensée juif.
Eli Schönfeld est doctorant dans le département de philosophie de l’Université Hébraique de Jérusalem. Sa recherche porte sur la phénoménologie de Husserl, Sartre et Lévinas, ainsi que sur la pensée juive moderne, de Mendelssohn et Spinoza a Rosenzweig et Lévinas. Durant les années 1998-2003 il fut l’assistant de Prof. Benny Lévy (Université Paris 7), et participa à la fondation de l’Institut d’Etudes Lévinassiennes de Jérusalem en 2000, ou il enseigna la philosophie de Lévinas. Durant les dernières années, il enseigne la philosophie juive moderne a l’Université de Tel Aviv et la philosophie moderne au département de philosophie de l’Université Hébraique de Jérusalem. Il est éditeur scientifique aux éditions Resling (Tel Aviv), membre du comité éditorial des Cahiers d’Etudes Lévinassiennes, et chercheur à l’Institut Van Leer de Jérusalem.

Dinsdag 19 mei 2009
Universiteit Antwerpen, Promotiezaal Gebouw "Grauwzusters", Lange Sint-Annastraat 7, 2000 Antwerpen
Studiedag in het Nederlands
In samenwerking met de Faculteit Rechten van de Universiteit Antwerpen
 
Deze studiedag wordt gehouden naar aanleiding van de 50ste verjaardag van de Schoolpactwet (wet 29 mei 1959). Deze wet bezegelde de naoorlogse Schoolstrijd door de verankering van de belangrijkste principes van het Schoolpact in het recht.

Wetgeving wordt vaak bepaald door de grote spelers, die zich sterk kunnen laten gelden bij de beleids- en besluitvorming. Ze heeft echter ook effecten op de minderheden. Deze studiedag zal specifiek focussen op de gevolgen ervan voor het joodse onderwijs. Voordrachten zullen onder meer de toepassing van deze wet belichten in het kader van een onderwijspolitiek die, als het om ‘eigen’ onderwijs gaat, veelal op de leest geschoeid is van de grote christelijke onderwijsinrichters.

Sprekers:

• Cathy Berx - Gouverneur van de Provincie Antwerpen
• Jan De Groof - Regeringscommissaris / Universiteit van Tilburg / College of Europe
• Barbara Dickschen - Stichting voor de Eigentijdse Herinnering / Centre interdisciplinaire d’Etude des Religions et de la Laïcité (CIERL) / Université Libre de Bruxelles
• Adriaan Overbeeke - Universiteit Antwerpen / Vrije Universiteit Amsterdam
• Marjoke Rietveld-van Wingerden - Vrije Universiteit Amsterdam
• Veerle Vanden Daelen - Universiteit Antwerpen  
• Herman Van Goethem - Universiteit Antwerpen
• Guido Vanheeswijck - Universiteit Antwerpen
• Shaul Wachsstock - Tachkemoni-school Antwerpen

Voormiddagprogramma: Joods onderwijs en onderwijspacificatie

Voorzitter: Adriaan Overbeeke - Universiteit Antwerpen / Vrije Universiteit Amsterdam

De Schoolpactwet bezegelde de naoorlogse Schoolstrijd door de verankering van de belangrijkste principes van de schoolvrede, het Schoolpact, in het recht. Wetgeving wordt vaak bepaald door de grote spelers, die zich sterk kunnen laten gelden bij de beleids- en besluitvorming. Ze heeft echter ook effecten op de minderheden. Deze studiedag zal aandacht besteden aan de gevolgen van overheidsregulering voor het joodse onderwijs.
In het ochtendprogramma staat de betekenis centraal van de wetgeving, in het bijzonder pacificatiewetgeving als die uit 1959, en het daarop geënte onderwijsbeleid, voor onderwijsinitiatieven van joodse signatuur. Deze onderwijsinitiatieven zijn getalsmatig letterlijk “van geen tel” maar zijn desalniettemin interessante spelers in het onderwijslandschap.
 
Joodse minderheden en hun (eigen) onderwijs: overheidsbeleid als grensbepaler...
De eigen ruimte die joodse minderheden is gegund bij het maken van keuzes op onderwijsterrein is in hoge mate afhankelijk van wetgeving. Of het nu gaat om individuele schoolkeuzes voor joodse leerlingen of om het vanuit de joodse gemeenschappen inrichten van joodse scholen, de overheidsregelgeving stelt uiteindelijk de piketpaaltjes. In België zijn er, mede dankzij de grondwet, belangrijke garanties voor een onderwijsvrijheid die minderheden grote ruimte biedt. Het duale onderwijsbestel (van overheidsscholen en vrije gesubsidieerde scholen) dat daarvan het resultaat is, heeft een lange traditie, maar is niet onomstreden. Onderwijswetgeving kan zowel beschermend als bedreigend zijn, met name voor minderheden, dus ook voor joodse leerlingen of voor joodse scholen.
Adriaan Overbeeke studeerde politieke en sociale wetenschappen (KULeuven) en rechten (Universiteit Antwerpen). Hij specialiseerde zich in onderwijs- en eredienstenrecht en schreef een proefschrift over institutionele godsdienstvrijheid waarin bijzondere aandacht werd besteed aan de positie van religieuze minderheden in het Belgische juridische regime voor erkende erediensten (periode 1830-2005). Hij is universitair docent staatsrecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam en als post-doc onderzoeker verbonden aan de faculteit Rechten van de Universiteit Antwerpen.
 
De wet van 29 mei 1959: het pact bezegelt een politiek conflict,  de wetgever verzilvert het pact, ... voor wie?
In deze lezing wordt het schoolconflict geschetst dat uiteindelijk uitmondde in een schoolvrede en in een Schoolpactwet. Aandacht wordt besteed aan de historische wortels van het conflict en aan de betekenis van de uitkomst ervan – een pacificatie - voor het Belgische bestel Het terrein waarop het pacificeren ge-oefend kon worden, vormde een terrein dat belangrijk genoeg was om zelfs in de Grondwet terecht te komen (Art. 24 GW). Vervolgens wordt toegespitst op de betekenis van de Schoolpactwet voor minderheden. Welke vrijheid hebben (joodse) minderheden als het gaat om de eigen scholen? (korte bespreking hoofdelementen actieve onderwijsvrijheid). Hoe kunnen minderheden onderwijswetgeving op hun conformiteit met de grondwet/grondrechten toetsen?
Jan De Groof is hoogleraar aan het Europa College te Brugge en aan de Universiteit van Tilburg. Hij is tevens Regeringscommissaris voor de Universiteiten van Antwerpen en Hasselt, en voor de Associaties Universiteit en Hogescholen van Antwerpen en van Limburg. Hij wordt veelvuldig belast met internationale opdrachten en publiceert frequent in de vakgebieden van publiekrecht en van onderwijsrecht. Prof. De Groof is ook UNESCO Chargé de Mission for the Right to Education.
 
1959-2009. Vijftig jaar joods onderwijs onder het pact: een Antwerpse ervaring
Als men van de Tachkemonischool of van eender welke joodse school spreekt, dan gaat het niet enkel over een school waar kennis wordt doorgegeven; het gaat dan vooral over een sociaal, cultureel en religieus project. Een school weerspiegelt de ethos van een gemeenschap in een gegeven culturele en maatschappelijke context. In die zin was de Schoolpactwet van 1959 zeker een vooruitgang voor de joodse scholen, maar tegelijkertijd leverde dit nieuwe vragen op, meer bepaald over de joodse én Belgische identiteit van de instelling en over het joods-zijn in de Belgische samenleving. Deze lezing behandelt de verschillende belangrijke punten en vragen vanuit een filosofisch maar ook vanuit een pedagogisch standpunt. Ook wordt  een beeld geschetst van de vragen die zich stellen m.b.t. de joodse identiteit, dit laatste aan de hand van voorbeelden uit de geschiedenis en het dagdagelijkse functioneren van de Tachkemonischool.
Shaul Wachsstock is zelf oud leerling van de Tachkemonischool. Hij bezocht na het afsluiten van zijn studies middelbaar onderwijs in 1989 een Jeshiva in Israël en studeerde vervolgens aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Naast zijn studies psychologie en joodse filosofie nam hij ook deel aan het programma “Mandel Jerusalem fellows”. Dit tweejarige project brengt joodse opvoeders uit de hele wereld samen met als doel de leiders van het joodse opvoedsysteem te vormen. Hij was achtereenvolgens werkzaam als directeur voor joodse studies in de Gray Academy in Winnipeg en in de King David High School in Vancouver. Sedert september 2008 is hij algemeen directeur van de Tachkemonischool.
 
De Nederlandse wetgeving en joods onderwijs: van voorrecht tot recht
Deze lezing zal ingaan op de ontwikkeling van het joodse onderwijs onder de Nederlandse wetgeving. Daarbij zal ingegaan worden op de Nederlandse pacificatie, met aandacht voor de voorgeschiedenis en de positie van de joodse gemeenschap in de Nederlandse samenleving. De Nederlandse situatie zal eveneens met de situatie in België gecontrasteerd worden.
Marjoke Rietveld-van Wingerden (Vrije Universiteit Amsterdam) is auteur en (co)editor van tien boeken en een 120-tal artikels en hoofdstukken met betrekking tot kinderliteratuur, jeugdmagazines, onderwijs in een pluriforme maatschappij, joods onderwijs en bijzonder onderwijs.
Haar onderzoek spitste zich eerst toe op de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur in Nederland en Vlaanderen.  De afgelopen zes jaar legt zij zich in haar onderzoek toe op twee gebieden:
- de geschiedenis van het bijzonder onderwijs en kinderopvang
- onderwijsvrijheid in de Nederlandse geschiedenis, en meer bepaald de geschiedenis van het joodse onderwijs in Nederland.

Namiddagprogramma: Joods onderwijs: over eigen keuzes en over dwang

Voorzitter: Herman Van Goethem - Universiteit Antwerpen

Het inrichten van joods onderwijs voor joodse kinderen in de leerplichtige leeftijd heeft een geschiedenis die ver terugreikt voor de politieke verwikkelingen die leidden tot de Schoolpactwet. Het inrichten van een brede variatie aan scholen uit eigen keuze is hiervan het gevolg. Die keuze was niet volstrekt afhankelijk van de royale of minder royale positie die de wetgeving aan vrije onderwijsinstellingen bood. Is onderwijsvrijheid sinds 1831 een sleutelbegrip in de Belgische onderwijsgeschiedenis, neemt dat niet weg dat enkel de joodse gemeenschappen - weliswaar onder Duitse bezetting - in de uitzonderlijke positie kwamen dat joodse kinderen verplicht gesegregeerd werden in exclusief voor  hen bedoelde scholen.
In de namiddaglezingen komen deze twee fundamenteel verschillende fenomenen aan bod. In het spoor daarvan komt de vraag aan de orde van de plaats die joods onderwijs nog heeft, als minderheidsonderwijs, in een steeds veranderende en pluraler wordende samenleving.
 
De verplichte segregatie van joodse leerlingen – joodse scholen 1941-1943
De verordening van de Duitse bezetter van 1 december 1941 verbiedt joodse leerlingen de toegang tot niet-joodse onderwijsinstellingen en verplicht ze voortaan naar een joodse school te gaan. Deze maatregel maakt deel uit van de Duitse plannen voor de creatie van een sociaal getto voor de joden in België. Scholieren die niet of niet meer onder de leerplicht vallen, m.a.w. zij die jonger zijn dan 6 jaar en ouder dan 14 jaar, moeten uiterlijk op 31 december 1941 “niet-joodse openbare en partikuliere onderwijsinrichtingen” hebben verlaten. Leerplichtige joodse leerlingen worden tot het einde van het lopende schooljaar in niet-joodse scholen toegelaten. Het bijzondere aan deze verordening is dat ze aan de joodse kinderen abrupt een in België als fundamenteel beschouwd recht, namelijk de vrije toegang tot het officiële onderwijs en het in vrijheid kiezen voor vrij onderwijs. Toch leidt deze verordening bij de Belgische overheden niet tot veel verontwaardiging, enkele sporadische reacties daargelaten. Voor zover er protesten klinken, betreffen die niet zozeer het discriminatoire karakter van de verordening, alswel de praktische moeilijkheden bij de implementatie ervan.
Barbara Dickschen werkt sinds 1999 als vorser voor de Stichting voor eigentijdse Herinnering (Fondation de la Mémoire contemporaine), verbonden aan het Centre interdisciplinaire d’Etude des Religions et de la Laïcité (CIERL) van de Université Libre de Bruxelles. Onderzoeksdomein: de geschiedenis van de joodse bevolking in België in het interbellum en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Haar aandacht gaat voornamelijk naar het joods onderwijs. In 2006 publiceerde ze «L’école en sursis, La scolarisation des enfants juifs en Belgique», waarin ze de uitsluiting van joodse leerlingen en studenten uit het Belgisch onderwijsnet tijdens de Tweede Wereldoorlog toelicht. Werkt momenteel aan een biografie en een tentoonstelling gewijd aan de Poolse schilder Arno Stern (1888-1949), die in de jaren 1930 in België actief was. Verder is ze bezig met een uitvoerige studie over de joodse onderwereld in het interbellum.
 
Over dagscholen, bijscholen, cheiders en jesjivot - Een historiek van Joods onderwijs in België
Met drie schooloorlogen heeft België een bewogen onderwijsgeschiedenis achter de rug. Confessionele minderheidsgroepen, zoals de Protestantse en de Joodse, drukten geen stempel op dit debat, maar droegen wel de gevolgen van de uitkomst ervan. Brussel, en vooral Antwerpen, zijn belangrijke steden wat Joods onderwijs betreft. In het bijzonder in Antwerpen zien we in de loop van de twintigste eeuw verschillende vormen van Joods onderwijs ontstaan en evolueren. De Tweede Wereldoorlog brengt hierin een belangrijk breukmoment. Voor de oorlog gingen Joodse scholieren er vooral naar het officieel onderwijs, en volgden Joods onderwijs in bijscholen. Na de bevrijding kende Antwerpen een bijzondere ontwikkeling van Joods dagonderwijs in zowel door de overheid erkende als niet-erkende onderwijsinstellingen. Dit dagonderwijs werd gefrequenteerd door de overgrote meerderheid van de Joodse schoolgaande jeugd. Deze bijdrage wil de geschiedenis van Joods onderwijs in al zijn diversiteit in kaart brengen en plaatsen in zijn Belgische context.
Veerle Vanden Daelen studeerde geschiedenis aan de Universiteit Gent en promoveerde in 2006 aan de Universiteit Antwerpen met een doctoraat over de terugkeer van Joods leven naar Antwerpen na de Tweede Wereldoorlog. Momenteel is zij postdoctoraal onderzoeker bij het Fonds voor Wetenschappelijk onderzoek-Vlaanderen. Vanden Daelen publiceerde uitvoerig over Joods leven in Antwerpen. De boekversie van haar doctoraat “Laten we hun lied verder zingen” werd in 2008 uitgegeven bij Aksant (Amsterdam). In 2008 was zij fellow aan het Frankel Institute for Advanced Judaic Studies (University of Michigan) voor het inaugurele themajaar “Jews and the City”. In 2009 verblijft zij aan het prestigieuze Herbert D. Katz Center for Advanced Judaic Studies (University of Pennsylvania) voor een fellowship rond “Jews, Commerce, and Culture”.
 
Joods onderwijs: kind van de verzuiling of uitdrukking van een eigen identiteit?
De schoolpactwet van 29 mei 1959 was een antwoord op de levensbeschouwelijke verkaveling (vooral tussen katholieken en vrijzinnigen) in het Vlaanderen (België) van vijftig jaar geleden. Vandaag ziet het levensbeschouwelijke landschap er helemaal anders uit. Niet alleen is er veel meer levensbeschouwelijke diversiteit, de levensbeschouwingen zelf zijn ook fragieler geworden. Op termijn zal deze evolutie onvermijdelijk haar repercussies hebben op de concrete organisatie van onderwijs op levensbeschouwelijke grondslag, niet alleen voor de onderwijskoepels van in demografisch opzicht 'grote' religies maar ook voor de 'kleinere' religies en levensbeschouwingen.
Guido Vanheeswijck: Doctor in de wijsbegeerte, licentiaat Germaanse filologie. Is momenteel gewoon hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen en deeltijds hoogleraar aan de KULeuven (Hoger Instituut voor Wijsbegeerte). Onderzoeksdomeinen: metafysica, cultuurfilosofie, godsdienstfilosofie.

Programma (PDF)

Woensdag 20 mei 2009, 9:00-18:00
Universiteit Antwerpen, Gebouw "De Meerminne", Sint-Jacobstraat 2 - M.107, 2000 Antwerpen
Contactdag in het Engels - toegang gratis

In samenwerking met het departement Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen

Het Instituut voor Joodse Studies organiseert aan de Universiteit Antwerpen een tweede interdisciplinaire ontmoetings-studiedag op het terrein van de Joodse Studies over de Lage Landen. Doel van deze dag is de verschillende onderzoekers die zich bezighouden met de Joodse Studies over de Lage Landen met elkaar in contact te brengen. We moedigen heel in het bijzonder jonge onderzoekers aan deel te nemen aan deze workshop waarop “work in progress” gepresenteerd kan worden. Daarnaast hopen we ook op reactie van meer gevestigde onderzoekers om tot een mooie wisselwerking te komen tussen verschillende onderzoeksgeneraties. Vertegenwoordigde disciplines zijn geschiedenis, literatuur, antropologie en sociologie.

Abstracts (PDF)

Programma (PDF)