De Antwerpse geneticus Rosa Rademakers ontvangt de Prijs Generet voor Zeldzame Ziekten voor haar onderzoek naar vormen van dementie die minder vaak voorkomen. Aan de prijs van het Fonds Generet, beheerd door de Koning Boudewijnstichting, is een bedrag van 1 miljoen euro verbonden. Daarmee is het de meest prestigieuze prijs voor zeldzame ziekten in België en Europa. Prof. dr. Rosa Rademakers is de eerste vrouwelijke laureaat van de Prijs Generet en meteen ook de jongste. De jury had lof voor haar prestigieuze internationale carrière en de hoge ambities om met haar onderzoek het leven van patiënten met dementie te verbeteren.

Bij frontotemporale dementie worden cellen vooraan (frontaal) en aan de zijkant (temporaal) in de hersenen aangetast. Deze vorm van dementie kan mensen relatief vroeg in hun leven treffen. Vaak al wanneer ze 40 of 50 zijn. De ziekte is ongeneeslijk en patiënten overlijden doorgaans binnen de 10 jaar na diagnose. De impact van deze aandoening op patiënten en familieleden is dan ook immens groot. Ongeveer 1 op 5 000 personen leeft met deze vorm van dementie.

De oorzaken opsporen van deze groep van degeneratieve hersenaandoeningen is het levenswerk geworden van Rosa Rademakers. Ze verwierf wereldwijde faam met haar onderzoek tijdens een verblijf van 14 jaar aan de prestigieuze Mayo Clinic in Jacksonville (Florida, VS). Rosa Rademakers werd er in 2014, op 36-jarige leeftijd, benoemd tot gewoon hoogleraar, de jongste ooit aan de Mayo Clinic. In 2019 keerde ze terug naar België om het VIB Centrum voor Moleculaire Neurologie aan de Universiteit Antwerpen te leiden. Aan dit centrum behaalde ze in 2004 haar doctoraat.

Gedrags- en taalproblemen op de voorgrond

“Mensen met frontotemporale dementie hebben in tegenstelling tot mensen met alzheimer niet zozeer last van geheugenproblemen”, legt Rosa Rademakers uit. “Ze vertonen echter wel sterke veranderingen in hun gedrag en persoonlijkheid: ze komen ongeremd over, hun sociaal gedrag is minder aangepast, soms zijn ze daardoor zelfs agressief. Mensen met frontotemporale dementie hebben vaak ook taal- en spraakproblemen. In feite gaat het om een diverse groep van degeneratieve hersenaandoeningen waarbij sommige vormen erfelijk zijn, andere niet. Ook wat er precies fout gaat in de hersenen, is niet bij alle patiënten hetzelfde.”

Genen en ziektemechanismen

Rosa Rademakers en haar teamleden identificeerden belangrijke ziektegenen die leiden tot deze aandoeningen en ontrafelden ook de moleculaire ziektepaden. Tot nu lag de focus van het onderzoek op twee vormen: in de eerste vorm stapelt het zogenaamde Tau-eiwit zich op in de hersenen van patiënten, in de tweede vorm gaat het om een ophoping van het eiwit TDP-43. Met het miljoen euro van de Prijs Generet wil Rosa Rademakers een derde, nog minder frequent voorkomende, vorm van frontotemporale dementie aanpakken waarbij het FUS-eiwit zich opstapelt.

“Deze derde subgroep hebben we voor het eerst beschreven in 2009”, vervolgt Rosa Rademakers. “Het gaat om minder dan 10% van alle patiënten met frontotemporale dementie. In feite weten we over deze aandoening nog bijzonder weinig. We kunnen pas een definitieve diagnose stellen na het overlijden van de patiënt op basis van een autopsie. Er zijn dus weinig patiënten beschikbaar voor onderzoek.”

Internationale samenwerking

In haar onderzoeksveld staat Rosa Rademakers bekend als een netwerker en bouwer van consortia. “Ons onderzoek staat of valt bij de beschikbaarheid van gegevens, bloed en hersenweefsel van patiënten”, stelt de Antwerpse geneticus. “Hun medewerking is cruciaal voor ons onderzoek. Het verzamelen van dat materiaal kost echter tijd en vereist internationale samenwerking.”

Voor het nieuwe FUS-onderzoek startte Rosa Rademakers al in 2010 een internationaal consortium met neurologen en pathologen uit Europa, Noord-Amerika, Australië… “Het heeft ons meer dan 10 jaar gekost om van voldoende patiënten materiaal te verzamelen, maar nu kunnen we van start gaan met ons onderzoek”, stelt Rosa Rademakers vastberaden. “Ook wat betreft technologische expertise bundelen we onze krachten met internationale partners, onder meer met prof. dr. Dorothee Dormann van het Institute for Molecular Biology in Mainz (Duistland), een expert op het vlak van het FUS-eiwit en aanverwante eiwitten.”

Dorothee Dormann: “Met de middelen van de Prijs Generet willen we uitzoeken waarom FUS zich opstapelt in de hersenen van patiënten, wat de rol van dit eiwit precies is en met welke andere eiwitten en biomoleculen het samenwerkt.” “Met ons onderzoek zullen we doordringen tot op het niveau van de moleculen binnen individuele hersencellen”, vult Rosa Rademakers aan. “De nieuwste technologieën laten dat sinds kort ook toe.”

Hefbomen voor diagnose en therapie

“Het ontrafelen van de moleculaire achtergrond van de verschillende vormen van frontotemporale dementie geeft ons niet alleen inzicht in de achterliggende ziektemechanismen”, besluit Rosa Rademakers. “Het vormt ook een hefboom voor een betere diagnose en opvolging, en ultiem zelfs voor een mogelijke therapie.” Recent werd door het bedrijf Prevail Therapeutics, een dochteronderneming van Lilly, een klinische studie opgestart voor de behandeling van de TDP-43-vorm van frontotemporale dementie. Aan de basis van die klinische studie ligt het fundamenteel onderzoek uit Antwerpen en Jacksonville waaraan Rosa Rademakers meewerkte.

Over de Prijs Generet 

Het Fonds Generet, beheerd door de Koning Boudewijnstichting, heeft de ambitie in ons land een sterke internationaal erkende onderzoekshub rond zeldzame ziekten te creëren. Het kent jaarlijks een prijs toe ter waarde van 1 miljoen euro aan een toponderzoeker voor het onderzoek naar zeldzame ziekten in België. Het fonds stelt niet voorop over welke ziekte(n) het moet gaan: alle zeldzame ziekten komen in aanmerking, evenals methodologieën die voor verschillende ziekten het onderzoek vooruit kunnen helpen.

De eerste Prijs Generet werd eind 2018 uitgereikt aan prof. Mikka Vikkula (Institut de Duve - UCLouvain) voor zijn onderzoek naar de genetische oorzaak van vasculaire anomalieën. Begin 2020 kreeg de tweede laureaat, neuroloog dr. Steven Laureys (Coma Science Group - Universiteit en UZ van Luik), de prijs overhandigd voor zijn onderzoek rond vormen van gewijzigde bewustzijnstoestand. In 2021 werd de prijs uitgereikt aan prof. Pierre Vanderhaegen (VIB-KU Leuven Centrum voor Hersenonderzoek en ULB) voor onderzoek naar de genetische oorzaken van zeldzame hersenaandoeningen.

Over Rosa Rademakers

Prof. dr. Rosa Rademakers behoort al 7 jaar op rij tot de internationale top 1% van de meest geciteerde onderzoekers in het veld van de neuro- en gedragswetenschappen. In 2016 ontving ze van de American Academy of Neurology de prestigieuze Potamkin Prize for Research in Pick’s, Alzheimer’s and Related Disorders. In 2019-2020 was ze voorzitter van de International Society for Frontotemporal Dementia (ISFTD) en ze is sinds 2008 lid van het Medical Advisory Committee van de Association for Frontotemporal Dementia (AFTD), de Amerikaanse patiëntenorganisatie. Vorig jaar werd ze verkozen tot Member van de European Molecular Biology Organization (EMBO).