Het Nieuw Antwerps Liedboek

Liederen kennen verschillende verschijningsvormen. Ze werden soms gedrukt en gebundeld in boekvorm, maar ook op losse bladen werden ze veelvuldig verspreid. Liederen circuleerden in handgeschreven vorm, waarbij liefhebbers liederen noteerden in onooglijke schriftjes of in prachtig geïllustreerde, luxueuze alba amicorum of vriendschapsboeken.  

De liederen in het Antwerps Liedboek zijn anoniem. Het is een verzameling van liederen die toen, in de zestiende eeuw, bekend of populair waren. Zo’n ‘verzamelbundel’ krijgt vanaf de zeventiende eeuw gezelschap van ‘auteursbundels’, waarbij veelal jonge dichters – vaak actief in lokale rederijkerskamers – zelf nieuwe liederen schreven en die lieten uitgeven. 

Dit boek, de Schadt-kiste, bevat een neerslag van een groot blazoenfeest dat op 3 mei in Mechelen plaatsvond. Hierin wordt verslag gedaan van verschillende teksten en ook rebussen waarmee verschillende rederijkerskamers elkaar bekampten om prijzen te behalen. Hoewel de dichters in functie van hun kamer naar buiten traden, werden veel teksten wel al gesigneerd door afzonderlijke auteurs. Nog niet met naam en toenaam, wel met een naamspreuk, zoals bij het lied van 'Levende sterf ick'. De volgende afbeelding toont de intrede van Brusselse rederijkers van De Mariakrans op het grote blazoenfeest dat op 3 mei 1620 in Mechelen plaatsvond. Zang en muziek waren onlosmakelijk verbonden met dergelijke stedelijke feesten. 

UAntwerpen Bibliotheek, Bijzondere Collecties, MAG-P 14.873

Dit liedhandschrift, gebonden in een beduimelde perkamenten omslag, dateert uit de late achttiende eeuw. De liederen werden neergeschreven door iemand in Lichtervelde wiens identiteit tot op heden onbekend is. De bundel bestaat hoofdzakelijk uit zwaarmoedige liefdesklachten. Dit onuitgegeven liedboek bevat onontgonnen materiaal en wacht op verder onderzoek. 

Nieuw liedeboeckxken. Lichtervelde, 1772.
UAntwerpen Bibliotheek, Bijzondere Collecties, MAG-P 61.9 

De ‘Plukvogel’ is om verschillende redenen een interessant en enigmatisch liedboek. Allereerst is er het raadsel van de auteur: Livinus (of Lieven) Van der Minnen is een pseudoniem en zijn identiteit is tot op heden onbekend. Van der Minnen maakt er geen geheim van dat hij zich liet inspireren door andere dichters: hij ‘plukte’ lustig uit andere voorbeelden. Intertekstueel onderzoek heeft al verbanden blootgelegd met het werk van (o.a.) Jacob Cats, Daniël Bellemans en Adriaen Poirters. Ten tweede: ook de drukgeschiedenis van dit werk is boeiende materie. Dit liedboek verscheen oorspronkelijk in Brussel, maar van de eerste twee drukken bleven geen exemplaren bewaard. Nadat het een aantal jaren in Brussel werd uitgegeven, namen Antwerpse en later ook Gentse drukkers het op in hun fonds. Tot laat in de achttiende eeuw bleef het repertoire nagenoeg ongewijzigd. 

Livinus vander Minnen, Den eerlycken pluck-voghel. Antwerpen: Joannes Petrus Willemsens, [1725-1765]
UAntwerpen Bibliotheek, Bijzondere Collecties, MAG-P 10.197 

Jan Harmensz Krul was, zoals gebruikelijk in de zeventiende eeuw, van verschillende markten thuis. Hij is bekend als dichter en toneelschrijver, maar was ook ijzer- en later boekhandelaar. Krul had uitgesproken meningen over muziek en retorica en hanteerde een vrij eenvoudige taal, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Joost van den Vondel die veel complexer schreef. In 1634 richtte Krul een muziekkamer op te Amsterdam en was hij betrokken bij de opstart van de Schouwburg Van Campen (de latere Amsterdamse Schouwburg). Hij liet een aantal pastorale toneelstukken uitgeven en het hoeft niet te verwonderen dat daarin ook plaats was voor zang en muziek. 

Jan Harmensz Krul, Helena bly-eyndend-spel. Amsterdam: Pieter Jansz Slyp, 1634
UAntwerpen Bibliotheek, Bijzondere Collecties, MAG-P 13.1705 

‘Aanhoor mijn zuchten en mijn wenen, kom hier bij mij, mensen, wie gij ook zijt, wil luisteren naar mijn smart, ik ben mijn allerliefste kwijt’. Zo luidt een vrije vertaling van de aanhef van dit droevige lied dat op een liedblad is gedrukt. Een vader betreurt de dood van zijn vrouw, zingt hoe verdrietig zijn kinderen zijn, beschrijft de deugdzaamheid van zijn vrouw en zijn eigen pijn en eenzaamheid. Ondanks de universele thematiek wekt het lied toch een persoonlijke indruk, zeker in vergelijking met de meer ‘literaire’ of gestileerde liefdesklachten die vooral in liedboeken worden aangetroffen.  

Op de achterzijde van dit liedblad staat dan weer een geestelijk lied, over het relikwie van het Heilig Bloed in Brugge. Een ongewone combinatie, maar dat fenomeen kwam wel vaker voor op liedbladen. 

Een droef beklagh-liedeken van eenen wevenaer over de dood van sijn beminde huysvrou. Antwerpen: Geeraerdt van Wolsschaten, 1673
UAntwerpen Bibliotheek, Bijzondere Collecties, MAG-P 14.1055 - detail

Als toenmalig onderzoeker naar wereldlijke liedcultuur en medewerker aan deze editie herinner ik me de spanning die er in de lucht hing toen er op een veiling een onbekend liedboekje was opgedoken. De Kemschen of Kempische hei-krekel paste in het rijtje van profane liedboeken met lokale titels (er bestaan ook Brusselse bloemhofjes en Antwerpse lusthoven), maar was door zijn inhoudelijke variatie en beperkte repertoire toch ook weer iets heel aparts. In 2006-2007 werden studenten taal- en letterkunde ingeschakeld om een editie van dit liedboek voor te bereiden. Boris Rousseeuw, eigenaar van een private press en tuk op bijzondere literatuur, kwam met een voorstel om dit boek opnieuw te drukken en te laten illustreren. Isabelle Vandenabeele ontwierp nieuwe, sprekende houtsneden die de teksten extra kracht bijzetten.   

Dit genummerde en gesigneerde exemplaar behoort tot de deelcollectie moderne preciosa van de universiteit. Het originele liedboek werd gekocht door de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Op de foto is een van de illustraties te zien van Isabelle Vandenabeele. Het lied in kwestie gaat over manieren waarop vrouwen een geschikte partner kunnen vinden. 

Maartje De Wilde [red.], Hubert Meeus [red.], Isabelle Vandenabeele [ill.], Den Kemschen hey-kreekel: een onbekend Antwerps liedboek uit 1665. Kalmthout: Carbolineum Pers, 2008
UAntwerpen Bibliotheek, Bijzondere Collecties, MAG-MP-A 96 

De moderne bewerking van het Antwerps Liedboek gaat terug op een lange onderzoekstraditie. Dit liedboek vormt al vele jaren een inspiratiebron voor letterkundigen, musicologen, muzikanten en historici. Verschillende liederen uit dit boek zijn opgevoerd, in klassieke bewerkingen of met een meer volkse aanpak.  

Binnen de literatuurgeschiedenis heeft het Antwerps Liedboek de aandacht getrokken van onder meer de Duitse filoloog A.H. Hoffmann von Fallersleben (in de vroege negentiende eeuw), van vorsers als Jan Frans Willems, Florimond van Duyse en Gerrit Kalff. Zij publiceerden over het liedboek, met aandacht voor de teksten en later, voor de melodieën van de liederen.  

Er volgden wetenschappelijke edities van het Antwerps Liedboek, voorzien van toelichting over de teksten en muziek, over de orale en muzikale tradities waarbinnen zo’n boek circuleerde, over het bloeiende Nachleben van vele liederen. Ook vertalingen en hertalingen konden hier deel van uitmaken.  

Een greep uit de edities in de Universiteitsbibliotheek en de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap:  

• W. Gs. Hellinga, Een Schoon Liedekens-Boeck in den welcken ghy in vinden sult veelderhande liedekens [...]. ‘s-Gravenhage: L.J.C. Boucher, 1941. UB, MAG OW-A 16380 

• K. Vellekoop, H. Wagenaar-Nolthenius, Het Antwerps Liedboek. 87 melodieën op teksten uit “Een Schoon Liedekens-Boeck" van 1544. Amsterdam: Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1972. RG 2101 A 31: a: 1-2 

• Hermina Joldersma, ‘Het Antwerps Liedboek’: A Critical Edition. Princeton University, 1982. UB, MAG OW-B 48040: 1-2 

• Dieuwke van der Poel (eindredactie), Dirk Geirnaert, Hermina Joldersma, Johan Oosterman, Louis Peter Grijp, Het Antwerps Liedboek. Tielt: Lannoo, 2004. UB, T&L 839.3 H 1 POEL 2004: 1-2