Fabeldieren in kaart gebracht
© Shana Van Hauwermeiren (2017)
The eyes of an animal when they consider a man are attentive and wary.
…Other animals are held by the look. Man becomes aware of himself returning the look.
John Berger (Why look at animals?)
Inleiding
De mens is sinds zijn ontstaan gefascineerd door beesten. En dat is niet verwonderlijk, aangezien dieren zeer lange tijd de primaire bron waren voor voedsel, kledij, transport en landbouw. De picturale representaties van dieren doorheen de menselijke geschiedenis zijn dan ook talrijk en gevarieerd. Ze komen in alle vormen en maten voor: van muurschilderingen in de grotten van Chauvet tot de 3D-uitgave van Disney’s animatiefilm Zootopia vandaag.
Toch gaat de fascinatie voor dieren dieper dan dat. De meest fascinerende representaties zijn onder te brengen in twee uitersten: deze waarbij er een associatie kan gelegd worden met de realiteit en deze die alle verbeeldingskracht te boven gaat. Denk bijvoorbeeld aan de houtskooltekening van een leeuwin in de grotten van Chauvet, waarbij het dier haast lijkt te sluipen over de muren. Daartegenover staan de formidabele beeltenissen van bijvoorbeeld draken of allerhande monsters er nog steeds in slagen mensen de stuipen op het lijf te jagen. Ondanks de kennis uit de wetenschap dat hun bestaan volkomen fictief is...
Het kijken naar dieren en het effect ervan is een uitgebreid onderzocht studieveld dat nog steeds nieuwe bevindingen aan het licht brengt. Wat al zeer vroeg uit het onderzoek is gebleken is dat dieren de perfecte kandidaten zijn voor antropomorfisme. Al sinds de oudheid worden menselijke karakteristieken toegewezen aan specifieke dieren: spreekwoorden in het hedendaagse taalgebruik zoals ‘zo vals als een kat’ of ‘spinnijdig’, zijn hier een duidelijk bewijs van.
Fabels
Een ander medium voor het projecteren van symbolisme op beesten zijn fabels. De fabels van Aesopus, een Griekse dichter uit de 7de en 6de eeuw voor Christus, zijn wereldberoemd. Deze fabels zijn steeds moraliserend en educatief van aard. Deze verhalen werden doorheen de menselijke geschiedenis steeds gerecycleerd en aangepast aan de toenmalige tijdsgeest waardoor zij het ideale terrein vormen voor de studie naar de evolutie van mentaliteiten.
Door het constante hergebruik van verhalen en afbeeldingen vormen fabels echter ook de ideale bronnen voor de studie naar de evolutie van de perceptie en representatie van dieren. Werden ze waarheidsgetrouw afgebeeld? Welke diersoorten zijn het meest voorkomend? Zijn er exotische of mythische beesten aanwezig? Is er enig onderscheid in het gebruik van bepaalde dieren?
Storymaps
Op deze vragen werd in het kader van een stageproject getracht een antwoord te formuleren via interactieve Storymaps (software: StoryMapJS) Door het gebruik van prenten en fabels uit zowel de fabelcollectie (collectie Gielen) en de collectie reisverhalen, deel van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Antwerpen, volgen we bepaalde reisroutes waarbij we verschillende ‘beesten’ uitlichten.
De eerste route volgt de reis van Henry Morton Stanley langs de Livingstone rivier in Afrika:
Daarna gaan we op zoek naar meer ‘fabelachtige’ wezens in het antieke Europa en Midden-Oosten:
Deze Storymaps bevatten een mix van (toen) veel voorkomende dieren, zoals katten, vossen en zelfs mosselen; exotische dieren, zoals neushoorns en zebra’s, en ‘echte’ fabeldieren: draken, sirenes en griffioenen. Deze werden zonder enige schroom naast elkaar geplaatst in dezelfde prent of fabel. Dit lijkt tegenwoordig een merkwaardige manier van opereren, maar aangezien de grondslag van de meeste fabels al in de oudheid werd gelegd, volgen zij mogelijkerwijs de filosofie van Herodotus uit de 5de eeuw voor Christus: ‘I write that which is reported; and nothing is impossible.’
Literatuur
- Baker, Steven. Picturing the Beast: Animals, Identity, and Representation. Chicago: University of Illinois Press, 2001.
- Blühm Andreas, en Lippincott Louise. Beestachtig mooi: kijken naar dieren, 1750-1900. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2005.
- Cohen, Simona. Animals as disguised symbols in Renaissance art. Leiden: Bril, 2008. (Gepubliceerd als Volume 2 in Brill’s Studies on Art, Art history and Intellectual History)
- Pollock, Mary S., en Rainwater, Catherine. Figuring Animals: Essays on animal images in art, literature, philosophy and popular culture. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2005.
- Ruickbie, Leo. The Impossible Zoo: an encyclopedia of fabulous beasts and mythical monsters. Londen: Robinson, 2016.
- Sels, Geert. “STAM Gent toont fabeldier in al zijn gedaanten: afspraak met de draak.” De Standaard, december 1, 2016.
- Van Hoylandt, Hanne. “’Fantastic Beasts Through Time’: Een comparatieve analyse van fabeldieren in de hoge middeleeuwen en heden.” Master Thesis, Universiteit Gent, 2016.
Databank
De grondslag van dit materiaal is een databank, samengesteld uit de metadata van de Bijzondere Collecties. Deze databank is beschikbaar als Open Data via deze link.