Digitale data online

Geopunt

Het Geopunt geoportaal, beheerd door Informatie Vlaanderen, ontsluit geografische informatie van de Vlaamse overheid. Het Grootschalig Referentiebestand (GRB) is een digitale basiskaart met concrete ruimtelijke objecten (gebouwen, percelen, wegen, waterlopen). Het GRB is nauwkeurig, open source, en steeds up-to-date. Georeferentie van historische kaarten aan de hand van het GRB is daarom ‘common practice’.

De catalogus van Geopunt geeft toegang tot de datasets beheerd door de Vlaamse overheid, waarvan je ongeveer de helft vrij kan downloaden, evenals tot de raadpleegdiensten met betrekking tot verscheidene thema’s. Deze WMS-diensten (Web Map Services) omvatten o.m. de GRB-basiskaart, orthofotomozaïeken, Databank Ondergrond Vlaanderen, en MercatorNet van het beleidsdomein Omgeving met de Landschapsatlas 2001.

Geopunt bevat daarnaast de oudste gebiedsdekkende topografische kaarten voor Vlaanderen, zoals Fricx, Ferraris, de Atlas der Buurtwegen, Vandermaelen, en Popp (18de en 19de eeuw). De meeste van deze gegeorefereerde plannen zijn eigendom van de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) en daarom niet vrij te downloaden. De historische kaarten kunnen echter ingelezen worden in desktop GIS-software via de Geopunt plug-ins voor ArcGIS en QGIS of via de Raadpleegdienst voor historische cartografie WMS-dienst. Je vindt ze ook terug op Cartesius.

Geoloketten van de provincies

De Geoloketten van de Vlaamse provincies verzamelen geodata relevant voor hun werking en die van de lokale besturen, zoals GIS-data over fietsinfrastructuur, waterlopen, trage wegen, bestemmingsplannen en Provinciale Ruimtelijke Uitvoeringsplannen (PRUP). Het beheer van geodata door de provincies en lokale besturen kadert binnen GDI-Vlaanderen (Geografische Data-infrastructuur Vlaanderen). De datasets die je op de Geoloketten terugvindt lopen dus grotendeels parallel met die beschikbaar gesteld door Informatie Vlaanderen.

Interessant voor het historisch landschapsonderzoek zijn de bewerkingen op de Atlas der Buurtwegen (1843-1845) en de Atlassen van de Onbevaarbare Waterlopen (1877 en 1950). De digitalisatie en beschikbaarheid ervan verschillen echter per provincie.

De data zijn raadpleegbaar in een online viewer verbonden aan de website van elke provincie. De provincies Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant stellen daarnaast beperkte geoservices (WMS-diensten) ter beschikking. Het Geoloket van de provincie Antwerpen laat toe een zelf samengesteld kaartbeeld uit de viewer te exporteren als GeoTIFF. De Geoloketten van West-Vlaanderen en Limburg beperken zich voorlopig tot een online raadpleegdienst. Verdere toegang tot de gegevens kan verzocht worden bij de GIS-coördinator van elke provincie.

Inventaris Onroerend Erfgoed

Het geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed inventariseert het archeologisch, bouwkundig, en landschappelijk erfgoed in Vlaanderen. Vastgestelde of beschermde objecten, d.w.z. erfgoedobjecten met juridische gevolgen, worden apart onderscheiden. De wetenschappelijke inventaris, beschermingen en vaststellingen, kunnen als GIS-bestand worden gedownload of ingeladen in desktop GIS via de WMS Raadpleegdienst Mercator van het Vlaams beleidsdomein Omgeving. 

Het loket van het agentschap Onroerend Erfgoed centraliseert tevens archeologienota’s met de resultaten van elk archeologisch vooronderzoek uitgevoerd na 2016. Oudere studies vind je in het Open Archief van OE-publicaties. Het GIS-bestand Archeologie op het geoportaal laat toe om te zoeken op locatie.

geo.be

Het geoportaal van de Belgische federale overheidsinstelling (geo.be), ontsluit de basiskaarten van het Nationaal Geografisch Instituut, evenals digitale datasets en WMS-diensten van andere federale overheidsdiensten en wetenschappelijke instellingen, zoals de FOD Financiën (kadastrale informatie), FOD Economie (statistische gegevens), en het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (geologische kaarten). In de online viewer kan je zoeken op classificatie of verantwoordelijke uitgever, en voor elke laag doorklikken naar de download- en viewservices.

Nationaal Geografisch Instituut

Het Nationaal Geografisch Instituut (NGI) beheert de topografische kaarten en verwante digitale geografische informatie voor het Belgische grondgebied. De grootschalige standaard topografische kaarten (Top10Vector, Top25 en Top50) zijn niet gratis te downloaden. Je kan ze wel raadplegen op geo.be, in de TopoMapViewer, of de digitale basiskaart CartoWeb.be als WMS of WMTS inladen in desktop GIS-software. De digitale CartoWeb.be-kaart wordt elke twee maanden geüpdatet en vormt dus steeds de meest betrouwbare geografische weergave van ons land. Gebruikers kunnen verbeteringen melden via de TopoMapViewer.

Het NGI downloadportaal ​onderscheidt publieke datasets en datasets met toegang op aanvraag. Vrij beschikbaar zijn o.m. het Digitaal Terreinmodel (DTM20m), kleinschalige topografische rasterkaarten (Top250 en Top400), vectordata van administratieve grenzen (AdminVector), en de Corine Land Cover (CLC) datasets. Van belang voor het lokaliseren van plaatsnamen zijn de datasets BestAdres (adrespunten) en Geografische namen, die alle namen van administratieve eenheden, niet-bewoonde plaatsen, waterlopen, gebouwen en infrastructuren bevat geklasseerd in verschillende object- en attribuutklassen. Deze laatste zijn enkel te verkrijgen op aanvraag, maar kunnen ook geraadpleegd worden via geo.be of de BestAdres en NGI INSPIRE viewservices (in Lambert 2008).  

De collectie van historische kaarten omvat de oude reeksen topografische kaarten uitgegeven door het NGI en zijn voorgangers. De eerste topografische kaart voor België opgesteld door het Krijgsdepot werd opgemeten tussen 1860 en 1873. Ook oudere gebiedsdekkende kaarten, zoals de kaart van Ferraris, de gereduceerde kadasterplannen, of de kaarten van Vandermaelen, worden bewaard door het NGI. De historische collectie van het NGI is te raadplegen via het online portaal Cartesius.

Rijksarchief in België

Het Rijksarchief in België bewaart de archieven van de centrale (Algemeen Rijksarchief), regionale en lokale overheden (Rijksarchief in de Provinciën), en andere historische instellingen als abdijen en kloosters. De groeiende collectie gedigitaliseerde archieven omvat grote reeksen zoals de primitieve kadasterplannen en voorbereidende documenten voor het kadaster, en Belgische parochieregisters en registers van de burgerlijke stand. Het Rijksarchief heeft een grote cartografische collectie. Alle gedigitaliseerde archieven zijn online raadpleegbaar na registratie.

Het Primitief Kadaster van ca. 1830 vormt als de oudste gebiedsdekkende, geometrisch correcte weergave van onze streken gewoonlijk het uitgangspunt voor de landschapsgeschiedenis van de vroegmoderne periode (voor 1800). De bijhorende kadastrale leggers met de informatie over de toenmalige eigenaars, soort, waarde en classificatie van de percelen (de ‘Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels’, OAT) worden tot op heden bewaard door de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie op de provinciale hoofdkantoren van de FOD Financiën. Consultatie van de archieven van het kadaster kan op afspraak. Vroegmoderne grootschalige perceelplannen (16de-18de eeuw) die inzicht geven in een klein stukje van het historische landschap bevinden zich verspreid over de archieven van centrale en lokale overheden, van kloosterlijke grondbezitters, en adellijke familiearchieven. Het Rijksarchief is een goed startpunt om ze op te sporen. Je kan zoeken op plaatsnaam of instelling via de zoekfunctie op de website of via het kaartenplatform Cartesius.

KBR

​KBR (de Koninklijke Bibliotheek van België), de nationale wetenschappelijke bibliotheek, verzamelt alle Belgische publicaties. KBR heeft daarnaast een omvangrijke erfgoedcollectie van manuscripten, oude drukken, en kaarten. De digitale collecties worden ontsloten via Belgica, en omvatten o.m. kaarten uit handschriften, kranten, en tijdschriften. Op de website van KBR kunnen digitale reproducties besteld worden.

Als bibliotheek historisch verbonden aan de centrale vorst, omvat de collectie van KBR voornamelijk historische kaarten uitgegeven in de vorm van atlassen door bekende cartografen zoals Mercator, Van Deventer, Hondius en Blaeu, en plannen van de verdedigingswerken van steden en hun omgeving door militaire ingenieurs als Le Poivre. Daarnaast bewaart KBR de originelen van de 18de- en 19de-eeuwse gebiedsdekkende topografische kaarten van o.m. Ferraris, Vandermaelen en Popp, die in hoge resolutie werden gedigitaliseerd.

Cartesius

​Cartesius is het online portaal dat de gedigitaliseerde historische kaartencollecties van vier federale instellingen ontsluit: het Rijksarchief in België, de Koninklijke Bibliotheek, het Nationaal Geografisch Instituut, en het Koninklijk Museum van Midden-Afrika. De kaarten werden gegeolokaliseerd, wat toelaat te zoeken op locatie, naast periode en herkomst.

Het kaartenplatform is een raadpleegdienst die doorverwijst naar de viewer van de federale instelling die eigenaar is van de data. Na het opsporen van een historische kaart dien je dus contact op te nemen met de verantwoordelijke uitgever, indien je er verder mee aan de slag wil. Het Kaartenlab MyCartesius biedt wel beperkte functionaliteiten met een externe login (een ArcGIS Online account), zoals het toevoegen van kaartnotities, en het opslaan en delen van het kaartbeeld. 

Stadsarchieven

Steden bewaren doorgaans hun eigen oude archieven, of hebben deze in bruikleen van het Rijksarchief. Tijdens het Ancien Régime hadden steden juridische autoriteit over dorpen in het omliggende platteland, de ‘banmijl’ of ‘bijvang’ genoemd. Daarnaast waren stedelijke religieuze instellingen belangrijke rurale grondbezitters. Niet enkel vind je dus ook in de stadsarchieven bronnen voor de landschapsgeschiedenis van een regio terug, het zelfstandige statuut dat steden tijdens de middeleeuwen en vroegmoderne tijd genoten maakt dat reeksen zoals schepenregisters, cijnsboeken, en notarisakten doorgaans bijzonder goed en doorlopend bewaard zijn gebleven.

Vanaf de Franse periode (1795) verloren de steden een deel van hun autonomie en juridische grondgebied; dorpen in de ‘bijvang’ werden zelfstandige gemeenten. De gemeentewetten, met als belangrijkste die van 1836, kenden steden en gemeenten echter nieuwe opdrachten toe. In de moderne archieven vind je o.m. bevolkingsregisters en registers van de burgerlijke stand, documenten over de inning lokale belastingen, openbare werken en onderstand, het onderhoud van buurtwegen en waterlopen, bouw- en milieuvergunningen, en landbouw- en veetellingen. Lokale dag- en weekbladen, talrijker uitgegeven vanaf de tweede helft van de 19de eeuw, worden eveneens door de stadsarchieven bewaard.

Het Time Machine - Herentals en de Kleine Nete project werkt nauw samen met het stadsarchief van Herentals.

Private archieven

Enkele voormalige landelijke grootgrondbezitters, zoals sommige kloosters en abdijen, en adellijke families, bewaren hun archieven nog steeds zelf. Vaak vormen prachtige kaartboeken uit de 17de en 18de eeuw, met een overzicht van hun bezittingen, deel van hun archief. Ook deze instellingen zetten de laatste jaren in op digitalisering met het oog op conservatie.

Voor de Time Machine Herentals en de Kleine Nete projectregio is de Norbertijnenabdij van Tongerlo belangrijk. De abdij bewaart niet enkel haar eigen archief, dat teruggaat tot de 12de eeuw, maar ook de archieven van enkele afgeschafte kloostergemeenschappen uit de regio, zoals het Besloten Hof van het norbertinessenklooster te Herentals en de Sint-Michielsabdij te Antwerpen. Een deel van het archief van de Abdij van Tongerlo wordt op dit moment gedigitaliseerd. De archieven van de voormalige Sint-Bernardsabdij te Hemiksem en Abdij van Nazareth te Lier, en van de familie d’Ursel, tevens allen landeigenaren in het onderzoeksgebied, worden daartegen respectievelijk bewaard door het Rijksarchief te Antwerpen, het Stadsarchief van Lier (in bruikleen van het Rijksarchief), en het Algemeen Rijksarchief.

​Archiefbank Vlaanderen vormt de toegang tot de archieven van private personen, bedrijven, en instellingen in Vlaanderen en Brussel.

Intergemeentelijke samenwerkingsverbanden

De erfgoedcellen voor cultureel erfgoed en intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten (IOED’s) zijn samenwerkingsverbanden tussen gemeenten m.b.t. regionaal erfgoedbeleid. Een diversiteit aan initiatieven moeten de publieke ontsluiting van erfgoed bevorderen. Vlaanderen en Brussel tellen in totaal 27 erfgoedcellen verbonden aan lokale besturen. FARO, het steunpunt voor cultureel erfgoed, bracht alle erfgoedorganisaties in Vlaanderen en Brussel in kaart. 

Deze diensten vormen een belangrijke schakel in de toegang tot lokale en regionale publicaties, archiefcollecties, en kaart- en beeldmateriaal. Zo zijn in de TM-HKN projectregio zijn de erfgoedcellen k.Erf en Kempens Karakter actief. Toegespitst op onroerend erfgoed is er de IOED Land van Nete en Aa. k.Erf ontsluit de archieven van zes gemeenten via de Archiefbank Kempen, en ontsluit samen met erfgoedcellen Kempens Karakter en Noorderkempen via het Kempens Erfgoedportaal beeldmateriaal van heemkringen, gemeentearchieven, en privépersonen. De drie organisaties digitaliseerden historische Kempense kranten die je nu online kan raadplegen en doorzoeken.

Vaak loont het om bij het opsporen van lokale historische archieven ook eens over de landsgrenzen te kijken. In Nederland ontsluit het Brabants Historisch Informatiecentrum (BHIC) niet enkel archieven voor de provincie Noord-Brabant, maar tevens documenten van archiefvormers uit het Belgische deel van het voormalige Hertogdom Brabant die bezittingen hadden in de regio rond Breda, Eindhoven en ’s Hertogenbos, zoals de Abdijen van Postel en Tongerlo.