De Kattenberg is één van de weinige restanten van de historische stadsomwalling in dit deel van de stad. Dit onopvallende landschapselement kreeg echter een cruciale strategische positie na de afbraak van het Nieuwland en de verkleining van de omwalling tot op de linkeroever van de Kleine Nete in 1578.
De middeleeuwse omwalling
De economische bloei van Herentals tijdens de middeleeuwen
maakte het financieel mogelijk om de stad te omwallen. De eerste aarden omwalling
met stenen stadspoorten dateert van 1380-1420. Het droeg bij tot het prestige
van de stad. In de Kempen moest Herentals enkel voor Lier onderdoen, dat zich
een volledig stenen middeleeuwse stadsomwalling kon veroorloven.
Herentals 200 jaar garnizoensstad
De unieke positie van Herentals als omwalde stad midden in de Kempen, kwam haar echter duur te staan tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tussen de Nederlanden en Spanje. Herentals werd een garnizoensstad, en bleef dat tot en met de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748). Gedurende 200 jaar waren er soldaten van de vorst in de stad ingekwartierd, met zware gevolgen voor de lokale economie en het politieke aanzien van Herentals in het hertogdom Brabant. Turnhout nam de functie van economisch centrum in de Kempen over.
Als vestingstad moesten de burgers van de stad en de bijvang mee de kosten dragen voor de “fortificatiewerken”, het moderniseren en onderhouden van de stadsvest en de bolwerken. Tijdens perioden van oorlog sprong de centrale overheid daarin financieel wel bij. Maar er kwamen nog meer uitgaven aan te pas om het soldatenvolk tevreden te houden: het kuisen van de barakken, het leveren van paarden, kaarsen en stro, tot zelfs het aanbieden van geschenken, drank en eten.
Samenleven met soldaten
Soldaten in de 16de en 17de eeuw waren niet de gedisciplineerde beroepsmilitairen die we vandaag kennen. Door de opkomst van vuurwapens waren ridders in harnas over hun hoogtepunt heen, maar het bureaucratisch apparaat ontbrak nog om voldoende rekruten te vinden in de gewone bevolking. Vorsten deden daarom beroep op huurlingen: groepen soldaten die streden voor de hoogste betaler. Oorlogen duurden lang en waren duur. Wanneer de soldij uitbleef of de verveling toesloeg, werkten de troepen dat al te vaak uit op de lokale inwoners.
Zo ook in Herentals. In 1619 schreef het stadsbestuur een brief aan de overheid (de Staten van Brabant) met de vraag om werklieden te mogen opvorderen uit de omliggende dorpen. De vestgracht rond de stadsomwalling was niet langer diep genoeg, en de garnizoenssoldaten konden langs de wallen ongemerkt de stad in en uit om de plattelandsbewoners te beroven:
"… hoe dat die vesten vande selffve stadt meestendeele rontsomme soo vervuylt, ende van rouwicheyt toeghewassen ligghen, dat die soldaten by daeghen, ende nachten, daer duere te vele ende verscheyden plaetssen hunnen vuyt ende inghanck doende, ende de ghoede borghers ende andere nae bueren in hunne ghoeden beroovende zyn …"
Bolswert, Boëtius Adamsz. (graveur), naar Vinckboons, David (I), "Boereverdriet": gewapende Spanjaarden vallen een huis binnen, PK.OP.11426, Collectie Stad Antwerpen, Museum Plantin-Moretus
Een nieuwe omwalling onder Willem van Oranje
Tussen 1576 en 1584 kwam Herentals in handen van Willem van Oranje. Het was de enige periode in de Tachtigjarige Oorlog dat de stad niet onder bewind stond van de Spanjaarden.
Het waren de Nederlanders die de stadsomwalling van Herentals moderniseerden. Het Nederlandse model van vestingbouw steunde op brede, aarden wallen met afgeschuinde kanten (prima bestand tegen kanonskogels), in combinatie met het optimaal benutten van de terreinomstandigheden (laaggelegen gebieden rond de stad laten overstromen).
De belangrijkste vernieuwing was het toevoegen van bastions om de stadsmuren en poorten beter te verdedigen. De vijfhoekige bolwerken die uitsprongen op de vestingwal lieten toe de vijand vanuit alle hoeken onder vuur te nemen. Herentals werd met in totaal acht bastions versterkt: het huidige kasteelpark Le Paige, de bolwerken bij de vier stadspoorten, en drie aan de westzijde van de stad, waaronder de Kattenberg.
Vestingwal van Heusden (NL). Wikimedia Commons.
Opbouw van de stadswal
De omwalling was opgebouwd uit een houten geraamte, dat
gevuld werd met zand. De helling werd vervolgens verstevigd met “rijswerk”, takken en twijgen van
wilgen of andere rechtscheutige houtsoorten, samengebonden met vlechtwerk. Bovenop
kwamen graszoden: de wortels hielden de bovenste laag aarde vast en
verhinderden dat de wal erodeerde. We vinden ook bewijs van het aanplanten van
doornenstruiken, die tegelijk de wal versterkten en een extra linie van
verdediging vormden. Pas in 1735, toen de rol van Herentals als garnizoensstad
was uitgespeeld, kreeg de magistraat te toelating om bomen op de omwalling aan
te planten. Advertenties uit de 19de eeuw leren dat het vermoedelijk ging om
elzen en eiken.
Arbeiders bezig met rijswerken (Vlissingen, 1945). Wikimedia Commons/Nationaal Archief.
De historische stadsvest van Herentals had een eenvoudig profiel: een vestgracht met een breedte tussen de 40 voeten (11,2 meter) en 3 roeden (17,21 meter) en een enkele aarden wal met bovenop een borstwering op manshoogte (1,5 meter hoog). De afmetingen van de wal zijn moeilijk te achterhalen op basis van de historische bronnen. We vermoeden dat de wal ter hoogte van de Kleine Nete slechts 3 meter hoog was en zo’n 30 meter breed was aan de basis. Met een berekende hellingsgraad van 56,31° was de omwalling relatief steil.
Bastion de Kattenberg
De naam Kattenberg heeft weinig te maken met de gelijknamige
dieren. In de 16de-eeuwse vestingbouw waren “catten” verhoogde versterkingen
met geschut, die boven de stadswal uitstaken. De Kattenberg werd zo een
cruciaal verdedigingspunt langs de Kleine Nete, en beschermde de stad tegen
vijanden die zich op de Kempense Heuvelrug konden verschansen.
Militair ingenieur Simon Stevin (1594) beschrijft het strategisch voordeel van een “catte” op de wal:
“Ghelijck een catte sit en pronct ende en loert na de muys, ende eenighe int ghesicht ghecreghen hebbende, haer beste doet om die te vernielen, alsoo oock desen berch, welcke bycans liggende ghelijck een catte sit, ende eenighe vianden hemlieden daer voor ontdeckende, sy doet haer beste om die t’onder te brenghen”
Bastions met "katten" (A en B). Simon Stevin, De Sterctenbouwing, 1594.
Het tracé ter hoogte van de Olympiadelaan
Het historisch-cartografisch onderzoek door de Universiteit Antwerpen en het archeologisch onderzoek door GATE a.d.h.v. proefboringen en analyse van het Digitaal Hoogtemodel, resulteerde in uiteenlopende vaststellingen over het tracé van de omwalling ter hoogte van de Olympiadelaan. Leggen we de resultaten samen, dan komen we tot volgende hypothese: door toevoeging van het bastion de "Langenvonder" net ten noorden van de Molennete, werd het tracé van de vroegmoderne stadswal tussen de Molennete en de Kattenberg licht gewijzigd t.o.v. de middeleeuwse situatie. De indentatie, duidelijk zichtbaar op de kaart van Jacob Van Deventer (ca. 1550), verdween, en de omwalling kreeg een meer ellipsvormige omtrek. Er werden voor deze periode helaas geen geschreven bronnen bewaard die de heraanleg van de stadsomwalling op deze locatie zwart op wit bevestigen.
Meer weten?
- Ric Janssens, Dijkprofiel Herentals: archiefonderzoek, 2020
- Agentschap Onroerend Erfgoed 2021: Herentals
- Jan-M. Goris, Historische nota met betrekking tot de evolutie van de stedelijke omwalling van Herentals, Historisch Jaarboek van Herentals XXVI, 2017
- Jan-M. Goris, De mislukte poging van de vrijheid Geel om de vier stadspoorten van Herentals aan te kopen (1759), Historisch Jaarboek van Herentals XVII, 2007
- Roger Pluys, Tweehonderd jaar fortificaties te Herentals (1576-1775), Historisch Jaarboek van Herentals XIV, 2004
- Katrien Van Iseghem, Een stuk Herentalse stadsomwalling opgegraven. Noodonderzoek, Historisch Jaarboek van Herentals XIV, 2004
- Jan-M. Goris, Herentals: van welvarend industrieel centrum tot arme garnizoenstad (1560-1650), Herentalse Bijdragen Nr. 8, 1992
- Simon Stevin, De Sterctenbouwing, Tot Leyden: by Franc. van Ravelenghien, 1594.
- Henricus Hondius, Korte beschrijvinge, ende afbeeldinge van de generale regelen der Fortificatie, Hagae-comit: ex officina Henr. Hondii, 1624
- Stadsarchief Herentals, Oud Archief, nr. 227: vesten, poorten, burgerwacht