Preken

Middeleeuwse preken die bewaard zijn in handschriften worden vaak gezien als opgeschreven preken die op een bepaald moment in het verleden zijn gepreekt. Dit project wil deze relatie tussen de gesproken preek en de geschreven preek onderzoeken, evenals de specifieke kenmerken van de preken en prekencollecties in de handschriften uit de Nederlanden.

• Project: 1996 - lopend
• Thom Mertens
• Publicaties (selectie): 
  • Thom Mertens, ‘Collatio und Codex im Bereich der Devotio moderna’, in: Christel Meier, Dagmar Hüpper, Hagen Keller (red.), Der Codex im Gebrauch. München, 1996 (Münstersche Mittelalter-Schriften, 70), 163-182
  • Thom Mertens & Wybren Scheepsma, ‘Deutsche Predigtsammlungen im Mittelniederländischen’, in: Angelika Lehmann-Benz, Ulrike Zellmann, Urban Küsters (red.), Schnittpunkte: Deutsch-Niederländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter. Münster: Waxmann, 2003 (Studien zur Geschichte und Kultur Nordwesteuropas, 5), 67-81
  • Thom Mertens, ‘Ghostwriting Sisters: The Preservation of Dutch Sermons of Father Confessors in the Fifteenth and the Early Sixteenth Century’, in: Anneke B. Mulder-Bakker (red.), Seeing and Knowing: Women and Learning in Medieval Europe 1200-1550. Turnhout: Brepols, 2004 (Medieval Women: Texts and Contexts, 11), 121-141
  • Thom Mertens, ‘Relic or Strategy: The Middle Dutch Sermon as a Literary Phenomenon’, in: Georgiana Donavin, Cary J. Nederman, Richard Utz (red.),Speculum Sermonis: Interdisciplinary Reflections on the Medieval Sermon. Turnhout: Brepols, 2004 (Disputatio, 1), 293-314
  • Thom Mertens, ‘Die Sermones ad novicios regulares des Thomas a Kempis’, in: Ulrike Bodemann, Nikolaus Staubach (red.), Aus dem Winkel in die Welt: Die Bücher des Thomas von Kempen und ihre Schicksale. Frankfurt am Main: Lang, 2006 (Tradition – Reform – Innovation, 11), 215-231
  • Thom Mertens, ‘The Sermons of Johannes Brugman OFM († 1473): Preservation and Form’, in: Roger Andersson (red.), Constructing the Medieval Sermon. Turnhout: Brepols, 2007 (Sermo: Studies on Patristic, Medieval, and Reformation Sermons and Preaching, 6), 253-274
  • Thom Mertens, ‘De Middelnederlandse preek: Een voorbarige synthese’, in: Thom Mertens, Patricia Stoop, Christoph Burger (red.), De Middelnederlandse preek. Hilversum: Verloren, 2009 (Middeleeuwse Studies en Bronnen, 116), 9-66
  • Thom Mertens, ‘Private revelation and public relevance in the Middle Dutch sermon cycle Jhesus collacien’, in: Medieval Sermon Studies, 53 (2009), 31-40
  • Thom Mertens, ‘The Middle Dutch Mystical Whitsun Sermons from 1492 mediating Johannes Gerson’, in: Ulrike Hascher-Burger, August den Hollander, Wim Janse (red.), Between Lay Piety and Academic Theology. Leiden: Brill, 2010 (Brill’s Series in Church History, 46), 79-98
  • Thom Mertens, Maria Sherwood-Smith, Michael Mecklenburg, Hans-Jochen Schiewer (red.), The Last Judgement in Medieval Preaching. Turnhout, Brepols, 2013 (Sermo: Studies on Patristic, Medieval, and Reformation Sermons and Preaching, 3)
  • Thom Mertens, ‘Ein Prediger in zweifacher Ausführung. Die Kollationen des Claus von Euskirchen’, in: Volker Mertens, Hans-Jochen Schiewer, Regina D. Schiewer, Wolfram Schneider-Lastin (red), Predigt im Kontext. Berlin: de Gruyter, 2013, 421-432
  • Thom Mertens, ‘De preek van Jan Lyoen tegen de achtergrond van de Middelnederlandse preekliteratuur’, in: Frank Willaert, Jos Koldeweij, Johan Oosterman (red.), Het Gruuthusehandschrift: Literatuur, muziek, devotie rond 1400. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2015, 177-188

De Middelnederlandse prekenbundel Een nuttelijc boec den kerstenen menschen werd geschreven in de noordelijke Nederlanden aan het einde van de veertiende eeuw en is een van de meest verspreide prekencollecties in de Nederlanden. De tekst is overgeleverd in twintig handschriften, enkele fragmenten en drie (post)incunabelen. De bundel van zestig preken - een voor elke zondag of belangrijke christelijke feestdag - is aangelegd voor gebruik door leken en geeft instructie in de beginselen van het christelijke geloof. De kritische editie van deze tekst is gebaseerd op de weergave ervan in het oudste bewaarde handschrift: Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Thott 70 fol.

• Project: 2005 - lopend
• Daniël Ermens
• Publicaties: 
  • Daniël Ermens, 'Een Nuttelijc boec den kerstenen menschen (ca. 1400): heilsgeschiedenis voor beginners', in: Frans Hendrickx & Kees Schepers (red.), De letter levend maken: opstellen aangeboden aan Guido de Baere bij zijn zeventigste verjaardag. Leuven: Peeters, 2010, 263-282

Het project Female Authorship and Authority in Late Medieval and Early Modern Vernacular Sermons from the Low Countries wil vrouwelijk auteurschap en vrouwelijke autoriteit onderzoeken binnen het volledige genre van Nederlandse 'biechtvaderpreken' in de vijftiende en zestiende eeuw. Dit typisch klerikaal (en daardoor mannelijk) genre is haast volledig overgeleverd door vrouwelijke kopiisten. Recent onderzoek heeft aangetoond dat deze vrouwen substantiële creatieve bijdragen leverden aan de opgeschreven preken. Om deze reden zijn ze van bijzonder belang voor een beter begrip van vrouwelijk auteurschap en vrouwelijke religieuze autoriteit die er vaak aan verbonden wordt.

De belangrijkste onderzoeksvragen zijn: wat is de bijdrage van de zusters in de vertekstelijking van de preken? In welke mate waren ze in staat om hun eigen invulling te geven aan deze teksten en om er religieuze autoriteit uit te putten? Is er enige samenhang tussen kloosters en is er continuïteit of verandering waar te nemen in de loop van de tijd, als gevolg van religieuze en andere ontwikkelingen?

De analytische benadering gaat uit van tekstuele analyse met een bijzondere aandacht voor de genderaspecten die de interactie tussen de mannelijke priesters en de vrouwelijke schrijfsters van de preken karakteriseren. Deze analyse wordt geschraagd door codicologische, paleografische en socio-literaire benaderingen. Op deze wijze zal dit onderzoek ons inzicht in de manier waarop vrouwen op de voorgrond traden en autoriteit verwierven in de door mannen gedomineerde middeleeuwse monastieke wereld vergroten.

• Project: 2010-2013
• Patricia Stoop
• Begeleider: Thom Mertens
• Beurs: FWO
• Publicaties:
  • Patricia Stoop, ‘Sermon Writing Women. Fifteenth Century Vernacular Sermons from the Brussels Augustinian Convent of Jericho’, in: Journal of Medieval Religious Cultures 38 (2012), 211–232
  • Patricia Stoop, ‘The Brussels Convent of Jericho and its Literary Network / El convent do Jericó en Bruselas y su red literaria’, in: Anuario de estudios medievales 44/1 (2014), 381–412
  • Lisanne Vroomen & Patricia Stoop, ‘Vijf preken uit de kerstkring van 1574 van Henricus Cool, vicaris van het kartuizerinnenklooster Sint-Anna-ter-Woestijne bij Brugge (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 2098)’, in: Ons Geestelijk Erf 86,1 (2015), 43–79
  • Patricia Stoop, ‘Nuns’ Literacy in 16th-Century Convent Sermons from the Cistercian Abbey of Ter Kameren’, in: Virginia Blanton, Veronica O’Mara & Patricia Stoop (red.), Nuns’ Literacies in Medieval Europe: The Hull Dialogue. Turnhout: Brepols, 2013 (Medieval Women: Texts and Contexts, 26), 293–312
  • Patricia Stoop, ‘From Reading to Writing: The Multiple Levels of Literacy of the Sister Scribes in the Brussels Convent of Jericho’, in: Virginia Blanton, Veronica O’Mara & Patricia Stoop (red.), Nuns’ Literacies in Medieval Europe: The Kansas City Dialogue. Turnhout: Brepols, 2015 (Medieval Women: Texts and Contexts, 27), 47–66
  • Patricia Stoop & Thom Mertens, ‘Memory and Reward: Middle Dutch Collections of Convent Sermons and Memoria Tradition’, in: Jeroen Deploige & Renée Nip (red.), The Medieval Low Countries 2 (2015) (ter perse).
  • Patricia Stoop & Lisanne Vroomen, ‘A Carthusian Nun’s Reportationes of Henricus Cool’s Sermons in the Low Countries’, in: Virginia Blanton, Veronica O’Mara & Patricia Stoop (red.), Nuns’ Literacies in Medieval Europe: The Antwerp Dialogue. Turnhout: Brepols, [2016] (Medieval Women: Texts and Contexts, 28 (ter perse).

In vijf hoofdstukken en vier appendices bestudeert Schrijven in commissie de middeleeuwse conventspreken uit het Brusselse augustinessenklooster Onze Lieve Vrouwe ter Rosen gheplant in Jericho en de handschriften waarin ze zijn overgeleverd, en plaatst ze ze in hun historische en literaire context. Na een korte introductie van de prekencollecties en een positionering van het boek in de (inter)nationale context van het moderne prekenonderzoek in het eerste hoofdstuk, richt het tweede hoofdstuk zich op de historische context van de prekencollecties. Het voorziet in een uitgebreide beschrijving van de middeleeuwse geschiedenis van het klooster en van de taken van de leidinggevenden. Het bevat eveneens gedetailleerde biografieën van de priesters in het klooster en van de kanunnikessen die bij het opschrijven van de preken betrokken waren. In de meeste gevallen waren de kopiisten dezelfde personen als de leidinggevenden, wat geen verbazing mag wekken, aangezien zowel het bijhouden van de administratie van het klooster als het redigeren van preken een vrij hoog niveau van geletterdheid en opleiding vereiste. De (intellectuele) vaardigheden en de opleiding voor het schrijven (van preken) worden besproken in hoofdstuk drie, evenals de producten die resulteerden uit deze vorm van handenarbeid, die in de loop van de tweede helft van de vijftiende eeuw werd uitgevoerd door meer dan veertig vrouwen. Niet alleen waren deze zusters verantwoordelijk voor de grote collectie handschriften van het klooster (dertig middeleeuwse handschriften zijn overgeleverd), ze schreven ook vele boeken en documenten voor mensen en instellingen buiten de muren van het convent. De laatste twee hoofdstukken analyseren de Middelnederlandse conventspreken uit Jericho en de handschriften waarin ze bewaard zijn. Ze tonen hoe de schrijvende zusters uit Jericho omgingen met de preken die ze hun biechtvaders hoorden preken om ze te kunnen bewaren, en hoe ze daarbij een creatief en collectief auteurschap voor zichzelf ontwikkelden dat ongezien was in de middeleeuwen. Ze laten ook zien dat vroegere onderzoekers de wijze waarop de kanunnikessen werkten verkeerd hebben begrepen. De zusters verwoordden niet eenvoudigweg wat ze hoorden, maar ze herschreven deze preken, nadat ze ze zodanig hadden geïnterioriseerd dat ze een onderdeel van hun denken en bewustzijn werden. Op deze manier vervaagden de grenzen tussen de woorden van de priester en hun verinnerlijkte herinnering eraan, waardoor ze een stimulerende uitdaging vormen voor de onderzoeker die ze wil bestuderen.

• Project: 2003-2009
• Patricia Stoop
• Begeleider: Thom Mertens
• Publicaties: 
  • Patricia Stoop, Schrijven in commissie. De zusters uit het Brusselse klooster Jericho en de preken van hun biechtvaders (ca. 1456-1510). Hilversum: Verloren, 2013 (Middeleeuwse Studies en Bronnen, 127).

Het Repertorium van Middelnederlandse preken werd samengesteld tussen 1999 en 2008 door vier onderzoekers in twee aparte projecten, beide gesubsidieerd door VNC (FWO/NWO). De doelen van deze projecten waren het vinden, beschrijven en identificeren van alle Middelnederlandse preken in handschriften die bewaard werden in institutionele bibliotheken en privécollecties, en het maken van autopsiebeschrijvingen van de handschriften. Bijna tien jaar onderzoek heeft geresulteerd in een zevendelig naslagwerk dat beschrijvingen bevat van meer dan 500 handschriften met Middelnederlandse preken en meer dan 12.000 preken.

1. Project I: 1999-2002
   • Patricia Stoop & Maria Sherwood-Smith (VU Amsterdam)
   • Begeleiding: Thom Mertens & Christoph Burger (VU Amsterdam)
   • Beurs: VNC (FWO/NWO)
   • Publicaties
     • Repertorium van Middelnederlandse preken in handschriften van voor 1550, vol. 1-3. Leuven: Peeters Publishers, 2003
2. Project II: 2005-2008
   • Daniël Ermens & Willemien van Dijk (VU Amsterdam)
   • Begeleiding: Thom Mertens & Christoph Burger (VU Amsterdam)
   • Beurs: VNC (FWO/NWO)
   • Publicaties:
     • Repertorium van Middelnederlandse preken in handschriften van voor 1550, vol. 4-7. Leuven: Peeters Publishers, 2008
     • Thom Mertens, Patricia Stoop & Christoph Burger (red.), De Middelnederlandse preek. Hilversum: Verloren, 2009