Het kritisch denken van jongeren stimuleren, hun kijk op het leven vormgeven en hun vaardigheden om actie te ondernemen aanscherpen zijn misschien wel de belangrijkste taken van de universiteiten van vandaag. De manier waarop wij ons onderwijs organiseren, aanpassen aan de huidige complexe maatschappelijke uitdagingen en 'wicked problems' - van klimaatverandering tot armoede - is dus een dwingende noodzaak.
Onder de noemer 'duurzaamheidsonderwijs' heeft een bloeiende literatuur reeds sets van pedagogische en competentiekaders ontwikkeld die algemeen aanvaard en gebruiksklaar zijn. De kristallisatie hiervan vinden we terug in de online lerarenopleiding rond duurzaamheid die de Vlaamse overheid ontwikkelde in samenwerking met alle Vlaamse universiteiten, waaronder de UAntwerpen. Deze opleiding richt zich op de invoering van duurzaamheidscompetenties en democratische en participatieve leerprocessen in het hoger onderwijs.
Doelstellingen
In de nieuw ontwikkelde universiteitsbrede visietekst ‘Duurzaamheid in Onderwijs, worden vier doelstellingen vooropgesteld:
1. UAntwerpen bereidt studenten voor op de toekomstige maatschappelijke uitdagingen in een snel veranderende wereld waar afgestudeerden ethisch, maatschappelijk verantwoord en duurzaam handelen als basiskenmerk hebben. We doen dit door het ethisch en duurzaamheidsbewustzijn van onze studenten aan te scherpen doorheen elke opleiding.
2. UAntwerpen rust studenten uit met de nodige duurzaamheidscompetenties om aan zowel de huidige als toekomstige maatschappelijke uitdagingen te kunnen werken. Hierbij wordt ingezet op een mix van kennis, vaardigheden en attitudes die studenten in staat stelt om zelf op zoek te gaan naar duurzame antwoorden op complexe duurzaamheidsuitdagingen.
3. UAntwerpen stimuleert studenten, docenten en medewerkers betrokken bij het onderwijs om zich op persoonlijk en professioneel vlak te ontwikkelen als change agents die als creatieve, actieve en kritische burgers maximaal bijdragen aan de transitie naar een inclusieve, rechtvaardige en duurzame samenleving.
4. Universiteit Antwerpen stimuleert kennisontwikkeling en -deling rond duurzaamheidseducatie bij medewerkers van de universiteit (ZAP, AAP, BAP en ATP). Duurzaamheidseducatie wordt hierdoor niet alleen als een theoretisch concept behandeld, maar het wordt ook vertaald naar concrete acties die alle medewerkers kunnen ondernemen in hun dagelijkse werkzaamheden en waardoor een duurzaamheidscultuur binnen de universiteit tot stand kan komen.
Bereikte mijlpalen
Interdisciplinair onderwijs heeft een sterke traditie aan de UAntwerpen in de vorm van bachelor-, master- en postgraduaatopleidingen (masteropleiding milieuwetenschappen, bachelor- en masteropleiding sociaaleconomische wetenschappen, masteropleiding ontwikkelingsstudies, postgraduaatopleiding klimaat en energie, zomerschool, enz.) Dit is deels te danken aan de grote inzet van individuele onderzoekers en onderzoeksgroepen, wat leidt tot een goed aanbod aan duurzaamheidsgerelateerd onderwijs. Verdere vooruitgang is geboekt met de toevoeging van de actuele en universitaire, interdisciplinaire vakken (korfvakken) als keuzevakken in het derde jaar van de bacheloropleidingen. Toch ontbrak een duidelijke universiteitsbrede visie en strategie voor de implementatie van duurzaamheid in het onderwijs. Dit heeft geleid tot een versnipperd landschap van initiatieven en acties met veel blinde vlekken en een gebrek aan overzicht en zichtbaarheid.
Hieronder een overzicht van de meest recente ontwikkelingen:
- Om versnippering tegen te gaan en blinde vlekken te identificeren werd een formele Werkgroep Duurzaamheid, Klimaat en Onderwijs opgericht onder de vleugels van de Onderwijsraad en met de vice-rector onderwijs als voorzitter. De eerste verwezenlijking van deze gloednieuwe werkgroep was de uitwerking van een universiteitsbrede visie ‘duurzaamheid in onderwijs’.
- De ontwikkeling en lancering van de nieuwe masteropleiding in Bioscience Engineering: Sustainable Urban Bioscience Engineering, met een sterke nadruk op interdisciplinariteit.
- Verschillende faculteiten, zoals Sociale Wetenschappen, Rechten, Ontwerpwetenschappen en Bedrijfskunde en Economie, hebben commissies opgericht die duurzaamheid (in het onderwijs) als een van hun speerpunten beschouwen.
- In samenwerking met ECHO en het Educatiepunt Duurzaam Hoger Onderwijs Vlaanderen werden workshops en peer-to-peer leersessies georganiseerd voor CIKO-medewerkers en docenten, gericht op het integreren van duurzaamheidscompetenties in het onderwijs. Verdere outreach met behulp van een online leermodule lijkt veelbelovend. Eerdere initiatieven van ECHO kunnen hier worden bekeken. Daarnaast zijn er trainingssessies georganiseerd voor assistenten.
- In 2019 werd een brochure gepubliceerd met goede praktijken op het gebied van duurzaamheidsonderwijs aan de Universiteit Antwerpen. De Onderwijsbeleidsdagen van 2019 en 2021, georganiseerd door het Departement Onderwijs, besteedden uitgebreide aandacht aan duurzaamheidscompetenties en inspirerende voorbeelden in het onderwijs.
In ontwikkeling
- De ontwikkeling van een interuniversitaire masteropleiding Transitions Towards Sustainability and Socio-Ecological Justice binnen de Faculteit Sociale Wetenschappen.
- De totstandkoming van de YUFE-bachelor Urban Sustainability Studies.
- De interdisciplinaire projectdag, waaraan steeds meer faculteiten een actieve bijdrage leveren.
- De ontwikkeling van een duurzame Maker Space binnen de Faculteit Ontwerpwetenschappen.
- Een conceptnota voor de oprichting van een UAntwerpen-proeftuin of stadsacademie is opgesteld en wordt besproken in relevante fora.
- Tijdens de Antwerp Summer University werden diverse initiatieven gelanceerd om universiteitsbreed innovatieve en interdisciplinaire cursussen over duurzaamheidsthema’s te ontwikkelen.
- De introductie van een duurzaamheidsmasterlab in de context van een masterproef is ingediend bij VLAIO.
Acties
Hieronder vind je twee categorieën acties:
- acties die in de vorige periode nog niet zijn gerealiseerd, maar wel opnieuw worden opgenomen;
- acties voor nieuwe of terugkerende initiatieven.
Nog niet gerealiseerde acties
- Organiseer een studentenenquête om te polsen naar de meningen en perspectieven van studenten met betrekking tot de manier waarop duurzaamheid in hun universitaire opleiding aan bod komt.
- Momenteel bestaat er geen structurele financieringsstroom voor probleemgebaseerde en interdisciplinaire onderwijsprojecten die nieuwe pilootprojecten stimuleren, interfacultaire samenwerking bevorderen of bestaande initiatieven versterken.
Nieuwe (of terugkerende) acties
1. Initiëren van een Universiteitsbrede Thematische Analyse met betrekking tot duurzaamheid en onderwijs
Een eerste universiteitsbrede thematische analyse in het kader van kwaliteitszorg wordt momenteel uitgevoerd, met een focus op internationalisering. De daaropvolgende analyse, gepland om in 2024 te starten en in 2025 te worden geïmplementeerd, zal zich richten op duurzaamheid en onderwijs.
Verzamel ter voorbereiding op de universiteitsbrede analyse gegevens over duurzaamheidseducatie die beschikbaar zijn in de centrale onderwijsadministratie.
Organiseer in afwachting van de universiteitsbrede analyse een bijeenkomst met vertegenwoordigers van alle faculteiten om de gegevensverzameling te bespreken. Het doel van deze bijeenkomst is om een overzicht te bieden van reeds beschikbare gegevens over duurzaamheidscompetenties in curricula en om een strategie te ontwikkelen voor het verbeteren van de gegevensverzameling.
2. Organiseer in samenwerking met Edubron een diepgaande studentenbevraging waarin studenten hun mening en perspectieven over duurzaamheid in het universitair onderwijs kunnen delen. Een goed voorbeeld van de UGent. Gebruik de resultaten van deze bevraging als input voor de universiteitsbrede thematische analyse.
3. Stel faciliteiten en ondersteuning beschikbaar voor faculteiten en departementen om duurzaamheidscompetenties in hun curricula in kaart te brengen en te evalueren
Maak gebruik van het UAntwerpen Fonds voor Onderwijs Ontwikkeling (UFOO) als bron van financiële ondersteuning.
Goede praktijkvoorbeelden zijn hier en hier beschikbaar.
Binnen de Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs van de Vlaamse Overheid is een werkgroep actief die zich richt op het herzien van curricula. Het is belangrijk om de initiatieven en discussies van deze werkgroep nauwgezet op te volgen.
4. Integreer twee extra vragen over duurzaamheid in de bestaande driejaarlijkse programmaevaluatie om tijdig over aanvullende informatie over duurzaamheid te beschikken.
5. Breng expertise van personeel, onderzoeksprojecten en duurzaamheidscompetenties in opleidingsonderdelen ik kaart.
Stand van zaken: Een eerdere poging in 2014 door het departement Onderwijs om een overzicht te maken, liet zien dat het een uitdaging is om een actueel en gedetailleerd beeld te krijgen van duurzaamheidscompetenties in opleidingen.
6 Ondersteun interfacultaire initiatieven Er is behoefte aan een structurele financieringsstroom om probleemgebaseerde en interdisciplinaire onderwijsprojecten te ondersteunen. Deze financiering zou gericht moeten zijn op het stimuleren van nieuwe pilootprojecten, het bevorderen van interfacultaire samenwerking en het versterken van bestaande initiatieven.
7. Bied studenten vrije toegang tot interdisciplinaire cursussen over duurzaamheid. Maak een overzicht van bestaande online cursussen, zoals MOOC's, die relevant zijn voor dit thema.
8. Alle faculteiten ontwikkelen een kerncompetentiekader waarin duurzaamheidscompetenties zijn geïntegreerd.
9. Organiseer workshops en peer-to-peer leersessies over het integreren van duurzaamheidscompetenties in het onderwijs voor CIKO-medewerkers en docenten. Zo kan er een lerend netwerk ontstaan rond duurzaamheidseducatie binnen UAntwerpen.
10. Verhoog de zichtbaarheid van duurzaamheid en interdisciplinariteit in het onderwijs.
11. Reserveer een prominente plaats voor onderwerpen als duurzaamheid en klimaatverandering in het programma van de jaarlijkse Onderwijsbeleidsdag.
Het Living Lab kan gekoppeld worden aan bestaande initiatieven zoals Community Service Learning (CSL) of de Wetenschapswinkel Antwerpen.
De Maker Space, ontwikkeld binnen de faculteit Ontwerpwetenschappen in samenwerking met Steunpunt Duurzaam Educatiepunt, kan dienen als inspiratiebron en startpunt voor een universiteitsbreed initiatief.
Indicatoren
Indicatoren stellen ons in staat om de geboekte vooruitgang op te volgen. Ze evalueren centrale beleidsinitiatieven en moeten faculteiten ondersteunen bij het bereiken van de gestelde doelen.
- Een sterke indicator voor hoe het aanbod van duurzaamheid in het onderwijs wordt ervaren, is te vinden in de resultaten van de programma-evaluatie (zie actie 3.4).
- Een andere sterke indicator is het aantal initiatieven die inzetten op het stimuleren van kennisontwikkeling- en deling met betrekking tot duurzaamheidsonderwijs voor universiteitsmedewerkers (ZAP, AAP, BAP en ATP).
Uitdagingen
Net als bij onderzoek is een duidelijke uitdaging voor interdisciplinair onderwijs het verkokerde karakter van de universiteit in departementen en faculteiten die sterk focussen op de eigen disciplines. Deze kloof lijkt vaak moeilijk te overbruggen. Een sterke visie en strategie inzake duurzaamheid in het onderwijs kan worden ontwikkeld via een inclusief proces met discussies en sterke steun van het management en het departement Onderwijs van de UAntwerpen, alsook van de faculteiten (vergelijkbaar met hoe het diversiteitsbeleid werd ontwikkeld). Financieringsinitiatieven moeten gericht zijn op een rechtvaardige verdeling van de middelen, ook uitgedrukt in "rekeneenheden".
Een andere uitdaging is wellicht de kenniskloof voor docenten die nog niet vertrouwd zijn met duurzaamheid om zich met duurzaamheidsonderwijs bezig te gaan houden en het gebrek aan een context waarin zij dit kunnen gaan leren.
Een bijkomende uitdaging is de (tijdelijke) personeelscapaciteit om gestructureerde acties rond dit thema op te starten en uit te voeren, rekening houdend met de ambities van de nieuwe visie en doelstellingen van UAntwerpen.